بخشی از مقاله
تاثیر فرهنگ و آموزه های اسلامی بر معماری خانه های مسکونی
چکیده
معماری هنری است که جدا از فرم ، هویت و فرهنگ را نیز القا می کند.از دیدگاه اسلام همه هستی برای انسان خلق شده و انسان دارای نیازهای مادی و معنوی است بنابراین معماری باید بتواند به صورت نسبی نیازهای مادی انسان را تامین کرده و برای رفع نیازهای روحی و معنوی که اساس زندگی انسانهاست بستر سازی نماید.معماری اسلامی برگرفته از قرآن است و عمق تمدن اسلام را با بهره گیری از روح معنویت نشان می دهد.متاسفانه امروزه تاثیر تعالیم اسلامی در طراحی و چیدمان فضاهای مسکونی کمرنگ شده است. در اینجا این سوال میتواندمطرح شود که به چه صورتی می توان دستورات و تعالیم قران کریم را در ساخت خانه ها به کار برد؟ قرآن کریم محل اجتماع خانواده را با کلمه بیت معرفی میکند که همان خانه است.در این راستا و با پذیرش اسلام از سوی مردم ایران، سبک ساخت و منحصراً کارکرد خانه های آنان نیز تغییر یافت؛ به نحوی که احداث خانه ها تحت تأثیر الگوهای رفتاری شریعت قرار گرفته و خانه به عنوان مرکز انس ، حریم خانواده و نظام صلح و آرامش مطرح می شوند. شکل خانه متاثر از عوامل متعددی است ،یکی از مهمترین آنها ویژگی های فرهنگی است که اشکال مختلف سکونتگاه در مناطق با شرایط اقلیمی و اقتصادی مختلف را توجیه می کند.در این نوشتار با استفاده از روش توصیفی ومطالعات کتابخانه ای سعی بر آن است تا تاثیرات اسلام و آموزه های اسلامی در شکل دهی به فرم کالبدی و سازمان فضایی خانه تشریح شود. همچنین انعکاس فرهنگ اسلامی در معماری خانه ها مورد ارزیابی قرار گیرد.
واژه های کلیدی: آموزه های اسلامی، فرهنگ اسلامی، معماری، خانه های مسکونی
1
مقدمه
معماری ظرف زندگی انسان در تمام ابعاد فردی و اجتماعی و منطبق بر شرایط زیستی و بومی می باشد .بنابراین باید در معماری علاوه بر کالبد، حوزه های انسانی چه به صورت فردی و چه به صورت اجتماعی مورد تأمل و مطالعه قرار گیرد(حجت،(205 :1390 .از میان فضاهایی که انسان در آن حضور می یابد، خانه فضایی است امن که انسان به طور روزمره از آن تأثیر می گیرد و بر آن تأثیر می گذارد .همچنین اولین فضایی است که انسانها احساس تعلق فضایی را در آن تجربه می کنند.
شیوه و چگونگی معماری خانه های مسکونی از جمله مواردی بود که مکتب اسلام همواره آن را مورد توجه قرار داده و روش های نوینی برای آن عرضه داشته است .اما امروزه بهره گیری از آموزه های اسلامی در طراحی و ساخت خانه ها کمرنگ شده است و متاسفانه عناصری در شکل فضایی خانه ها حاکم شده اند که همسوی با معماری ایرانی و اسلامی که در گذشته رایج بوده ندارد.در نتیجه میتوان با بررسی سازمان فضایی خانه های تاریخی در ارتباط با شیوه زندگی که در آنها جریان داشته، عنوان کرد که معماری خانه های تاریخی پاسخگوی تنوع ابعاد و پویایی شیوه زندگی در خانه و بیانگر اشراف فرهنگ معماری و معمار ایرانی بر تنوع زندگی تا حد جزئی ترین رفتارها و نیازها بوده است .بنابراین تحت تأثیر اسلام، خانه کارکرد و اهمیتی درخور پیدا کرده،که دارای تنوع فضایی و مشوق تجربه ها و فعالیت ها ی متنوع بوده است .با استناد به قرآن کریم و به کاربردن تفسیر آیاتی که در ارتباط با خانه ها و فضاهایی برای زندگی آمده است و همچنین قواعد آمده در اسلام میتوان خانه های امروز را با رنگ و بویی اسلامی ساخت و آن دستورات را متناسب با نیاز امروز انسانها در طراحی خانه ها بکاربرد آنچنان که در معماری سنتی خود از این عوامل تا حدی بهره برده ایم.
سوالات
- کارکرد خانه های ایرانی تحت تأثیر اسلام و فرهنگ اسلامی چگونه بوده است؟
- به چه صورتی می توان دستورات و تعالیم قران کریم را در ساخت خانه ها به کار برد ؟
فرهنگ عامل اصلی شکل گیری خانه
پایبندی معماران به وجوه فرهنگی از این جهت اهمیت پیدا می کندکه طراح به منزله پرورش دهنده، موجب تقویت پیوندهای مردمی می شود .زیرا تعهد به فرهنگ، روح طراحی است و محیط موفق فقط با توجه کامل به وجوه اجتماعی و فرهنگی قابل تحقق است (گروت،(68 :1384خانه های مسکونی به چند دلیل که مهمترین آن محدودیت شرایط اقتصادی صاحبان آن است و مسائلی چون شرایط اقلیمی و کوچکی فضای ساخت و ساز و استفاده از مصالح بومی، به ندرت در طی زمان پایداری درخور توجهی داشته اند . از این رو به سختی می توان ویژگی های فنی آن را در قرون اولیه هجری و پس از ورود اسلام به ایران در این سرزمین جست و جو نمود، اما محققین براین باورند، خانه بیش از آن که ساختاری کالبدی باشد، نهادی است با عملکردی چند بعدی متأثر از اجتماع، فرهنگ، آئین مذهبی، اقتصاد و شرایط محیطی و از آن جا که ساخت خانه خود امری فرهنگی است، شکل و سازمان آن نیز متأثر از فرهنگی است که خانه محصول آن است اما باید این امر را در نظر گرفت که خانه منطبق بر فرهنگ ها بوده و انتظام فضایی آن ها، نشان دهنده روابط اجتماعی افراد ساکنش می باشد که عنصری فراتر از سرپناه صرف می باشد، چنانچه در بررسی فرم خانه در هفتاد و سه فرهنگ مختلف مشاهده گردید که میزان تقسیم بندی فضای داخلی خانه بستگی به میزان پیچیدگی اجتماعی -سیاسی در آن فرهنگ دارد(گیفورد، (57 :1998 مطابق به نظر محققین فرهنگ گرا، فرهنگ عامل اصلی شکل گیری خانه بوده و اقلیم، اقتصاد و غیره عوامل درجه دوم می باشند، زیرا اگر عاملی چون اقلیم عامل درجه اول در شکل گیری خانه باشد این پرسش مطرح می گردد که چرا در اقلیم هایگوناگونِ سرزمین ایران، فقط یک نوع خانه نبوده و انواع شکل خانه در رابطه با ادیان گوناگون دیده می شود؟ لذا
2
می توان نتیجه گرفت که سنت محلی با فرهنگ ارتباط مستقیمی با فرم های فیزیکی یک فرهنگ داشته و به عبارتی این دو ملازم و ملزم یکدیگرند(معماریان،(5 :1384
در معماری ایران برای ایجاد حریم امن و امان برای آسایش خانواده در نقاط گوناگون روش های متنوعی با توجه به اقلیم آن ناحیه به کار رفته است .ازجمله الگوهای به کار بردهئشده شامل روی سکو بودن بنا در دشت گیلان و منطقهدلاهیجان قرار دادن الگوی بنای دو طبقه در کنار ایوان بلند ستون دار مرکزی در منطقه غرب گیلان،پیروی از شیب زمین در روستایی چون ماسوله و ابیانه و یا خانه های چهار صفه در زواره می باشد.
شکل 1:یک خانه حیاط دار با دو اتاق و صفه میانی در زواره،آشنایی با معماری اسلامی ایرانی، (پیرنیا،( 1372
الگوی بناهای حیاط دار نیز در ایران قدمتی بسیار کهن دارد که ضمن انطباق محیطی باعث درون گرایی و حفظ حریم خانواده شده است .بناهای مختلف و از جمله خانه به طور خاص تا رسیدن به شکل حیاط مرکزی کامل، زمانی در حدود شش هزار سال را طی کرده اند .با وجود این گوناگونی و ویژگی های هر محل، روح اعتقادی حاکم نشأت گرفته از اعتقادات دینی و ایجاد حریم برای زندگی خصوصی اهل خانه است؛ تا آن جا که گاهی در یک اقلیم مشابه راه حل های گوناگونی برای حفظ این حریم به کار گرفته شده است که نشان از اولویت حفظ فرهنگ دینی می باشد(معماریان،(106 :1384
بیت و خانه در آموزه های اسلامی
در گونه های بیت شرح داده شده در قران کریم و جایگاه ذکر شده برای آنها ، باید عنوان کرد که مهمترین بیتی را که خداوند برای انسان مقرر نموده کعبه است و آن را برای عبادت و وسیله ی هدایت برای جهانیان و با برکت قرار داده و برای مسلمین یک نشانه و قبله می باشد (سوره آل عمران:آیه (96 بیت دیگر، خانه عنکبوت است که برای کسانی مثال زده شده است که سرپرست و یاری غیر از خداوند اتخاذ مینماید (سوره عنکبوت: آیه41 )و نیز بیت دیگر خانه زنبور عسل است که به وحی الهی در مکان های بلند و نه پست، خانه می سازند و از بهترین و زیباترین محصول طبیعت برای ساختن دارویی شفا بخش مدد می گیرند.
( سوره نحل :آیه( 68 اما آخرین بیت، خانه ی انسان است که خداوند می فرماید
وااللهُجعللَکُم منبیوتکُمسکَنا
و خداوند برای شما از خانه هایتان محل سکونت و آرامش قرار داد و مکانی برای عبادت و ذکرالهی (سوره نحل :آیه ( 80 قرآن کریم در این آیه نمی گوید که خانه شما را محل سکونتتان قرار داده، بلکه با ذکرکلمه "من" که برای تبعیض است بیان می دارد، قسمتی از خانه و اطاق های شما را محل سکونت قرار داد و این تعبیر کاملا دقیق است، چرا که یک خانه کامل، خانه ای است که دارای مراتب مختلفی باشد :از محل سکونت و راز و نیاز گرفته تا محل توقف مرکب و انبار برای ذخیره های لازم و سایر نیازمندی های انسان.(رضانژاد، (4 :1392
از منظر تفکر اسلامی، تکامل روحانی اصلی ترین هدف ازخلقت انسان می باشد و زوجیت بستر و زمینه رشد و تکامل هستی و ازجمله انسان است و اولین مسکنی که برای انسان تعریف شده، همان زندگی مشترک با زوجش است .خداوند متعال برای بقا و
3
پاسخگویی به امور تکوینی و فطری موجودات، زوجیت را در عالم قرار داد و برای انسان نیز تشکیل خانواده بر یک اصل و پایه مهم استوار شد که همه عوارض این کانون نیز تابعی از آن گردید و آن این است که زوجین مکمل یکدیگر و نیازمند مکانی می باشند که تجلی گاه مودت و رحمت زن و مرد نسبت به یکدیگر و مکانی برای سکون و آرامش آنان میباشد.با توجه به نیاز انسان به کسب آرامش درونی و امنیت اجتماعی، قرآن کریم موارد فراوانی را موجب آرامش دانسته کهمنحصراًد در خانه وجود دارد و بعضی دیگر وابسته به شرایط زمان و مکان بستر آن ها در خانه شکل می پذیرد.چنانچه این امر در میان محققین غرب نیز اهمیت یافته و در اندیشه ها شولتز و هایدگر انعکاس یافته است که با توجه به اهمیت دستیابی به امتیازات فراوان روحی و جسمی در آموزه های اسلامی در مکانی تحت عنوان خانه، می توان مهم ترین آن ها را در خانه هایی که در ایران احداث گردید، بدین صورت بیان داشت
مرکز انس و حریم خانواده
فضای خانه شامل حیاط و اتاق ها حریم خصوصی انسان است و باید برای ورود به آن اجازه گرفت این حریم، محدوده ویژه ای از زمان و مکان است که شخص، فارغ از قوانین و قالبهای معین و مشخص رفتاری خاص اجتماع می تواند در آن باخویشتن خویش خلوت کند، به احساسات فردی خویش پاسخی درخور گوید و نیازهای روانی خود را به گونه ای مناسبو دلخواه برآورده سازد و اسلام نیز این حق را بر او محترم میشمارد و احترام آن را بر هر فرد مسلمان فرض می داند.حریم خصوصی به عنوان علاقه ی بنیادین انسان در همه ی فرهنگ ها دیده می شود .این حریم مکانی است که حدود دارد و نباید بدون دلیل به آن تعرض شود.خانه ایرانیان مسلمان با حیاط داخلی محصورش از چهار جانب و یا باغ محصورش که در آن چاهی یا چشمه ای قرار دارد، عنصری اصلی در زندگانی دنیوی محسوب می گردد .خانه حرم خانواده است و قلمرو حکمروایی زن که مرد در آن قلمرو نقش میهمانی را داراست .خانه اسلامی به روی دنیای خارج و نامحرمان تا حدودی بسته است و بدین گونه زندگانی خانوادگی از حیات مشترکنسبتاً جدا و سوا گشته و فقط بالای آن به سوی آسمان باز است که آسمان از طریق در پایین در چشمه آب حیاط انعکاس می یابد. و از این رو خانه جزء مسکن است،اما هر مسکنی خانه نیست .مسکن یعنی جایی که انسان سکونت دارد و بر این اساس خانه جایی است که خانواده در آن زندگی می کند .در ایران اسلامی و حتی قبل از اسلام، خانه ها دارای حرمت و محرمیت بودند؛ حرمت ناشی از ارزش و تقدس خانواده است و محرمیت یعنی اینکه دیگران به راحتی نمی توانستند وارد خانه شوند. (رضانژاد، (5: 1392
منزل اعضای خانواده
در اسلام، اعضای خانواده فرد مسلمان را منزل یا حرم منسوبین مقدس او محسوب کرده و دستورات بیان شده دررابطه با این حرم خصوصی و مفهوم نمادین آن، امکان استقرار افراد یک فامیل و خصوصی ترین مرحله زندگانی آن هاست که باعث شده تا حیاط یا قلب خانه سنتی، به عنوان خصوصی ترین فضای باز و باغ درون شهری، دور از چشم غیر و مختص منسوبین باقی بماند .هرچند پایبندی به این امر در دوران باستان نیز در خانه های ایران رواج داشت، اما با تثبیت قوانین اسلامی، این گونه به نظر می رسد که این موضوع به جریانی غالب بدل گردید. (رضانژاد، (5 :1392
تسهیل کننده ی عبادت
با گسترش اسلام در ایران و با تغییرات عظیم در شیوه به جا آوردن مراسم عبادی، مساجد مبدل به مکان عبادتگردیدند در این راستا در قلمرو معماری، خانه به نوعی گسترش و امتداد مکان های عبادی ازجمله مسجد تلقی گردید، به این معنی که سادگی و طهارت مسجد را استمرار می بخشد و باتوجه به جایگاه تفکر و عبادت در اسلام لازم است تا مسکن اسلامی به عنوان وسیله، انسان مسلمان را در وظیفه بندگی و انجام عبادت یاری نماید، پس باید در این مسیر مشکلی فراهم نکرده و با کیفیات ویژه ی فضایی انسان را کمک کند تا این عبادات را در کامل ترین و روحانی ترین صورت خود انجام دهد. (رضانژاد، (5 :1392
