بخشی از مقاله
تاثیر فرهنگ و اقلیم بر معماری بومی ابنیه خلیج فارس
چکیده
انطباق اصول معماری هر بوم با اصول طراحی پایدار اتفاقی و تصادفی و غیر قابل توجه نیست، بلکه پایداری، تدوام،استمرار مفاهیم و اندیشه های عالی معماری بومی وگویای وجود اندیشه و فنونی است که سازندگان آن در ورطه ی انسانیت به معماری بومی شاخص رسیده اند. معماری به عنوان یکی از ضروری ترین نیازهای بشر برای در امان ماندن از شرایط سخت آب و هوایی،فراهم آوردن شرایط آسایش، آرامش و رفع نیاز های می باشد.معماری هر منطقه همراه با بستر،فرهنگ ،اجتماع و مذهب بوده است. که نشانه پایدار بودن معماری بومی هر منطقه است..لذا بامعرفی معماری بومی می تواند پایدار بودن آنها را اثبات کند .در این تحقیق به بررسی معماری بومی منطقه خلیج فارس می پردازیم ،که می توان با بررسی دقیق به این موضوع ،گامی در جهت رسیدن به توسعه پایدار برداشت . معماری بومی این مناطق حاصل عوامل متعددی است که مهم ترین آن ها خلیج فارس و گذشته تاریخی آن بوده است. این معماری همساز با بوم و همسو با فرهنگ می باشد. معماری بومی خلیج فارس در میان سایر سرزمین های اطرافش ،منحصر به فرد است..با توجه به هویت والای این منظقه تاثیر آن بر معماری فاخر ایران،کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس سعی دارند تجربیات منتقل شده توسط نیاکان هنرمند ایرانی را در سرزمین های کنونی خود با نام معماری عرب در محافل فرهنگی و هنری معرفی نمایند.لذا حفظ آثار معماری بومی این بوم و ،بازرویش اصول آن ،معرفی آن در مجامع علمی و حتی بین المللی ضروریست.
واژههای کلیدی: بوم آوری ، معماری بومی ، خلیج فارس، هویت، اقلیم
1
مقدمه
معماری بومی ایران،سندی پیوسته از تجربه مردمانیست که نسل به نسل از سال های دور تا امروز توسط معماران، هنرمندان و مردم این سرزمین پهناور تداوم یافته است و بر پایه ی بر فرهنگ، مذهب، اجتماع و طبیعت شکل گرفته است،در آن اندیشه و عمل در کنار یکدیگر قرارگرفته است. این همراهی و هماهنگی معماری در زمان ها و مکان های مختلف با بستر اجتماعی فرهنگی و مذهبی و زیست محیطی باعث شده است معماری ایران هموارپاسخ گوی خوبی برای نیاز فرد و جامعه باشد. و در زمان خود با بوم خود همگون گشته و پایداری را داشته است.
خلیج فارس از عهد باستان تا به امروز، همواره از مهم ترین راه های دریایی جهان به لحاظ اقتصادی و به لحاظ انتقال فرهنگ های سرزمین های گوناگون بوده است. به واسطه قرار گرفتن بر سر راه های بزرگ بازرگانی بین باختر و خاور و برخورداری از جایگاه استراتژیک همواره به عنوان یکی از نقاط برخوردار از فرهنگ های بزرگ جهان، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است فرهنگ، آداب و رسوم یک منطقه تأثیر بسزایی بر شکل گیری معماری که ساخته می شوند دارد. آثار و بناهای تاریخی سراسر سواحل خلیج فارس حاکی از این مسئله است که گونه ای هنر پیشرفته معماری در منطقه وجود داشته و دارد. پس باید با یک نگاه هوشمندانه و منطقی آن را شناخت و در معرفی آن کوشید و تعامل آن با توجه به بستر فرهنگی ، اجتماعی ، اقتصادی و زیست محیطی را عرضه کرد.
ضرورت تحقیق
با توجه غنای معماری بومی، پاسخ گویی مکانی و زمانی معماری بومی وهمچنین فراهم آوردن شریط آسایش برای ساکنان و بهره گیری معماری بومی از فرهنگ، مذهب و اجتماع و نگاه اقتصادی و همسازی با اقلیم متوجه ماندگار بودن آن می شویم.معماری با ارزش گذشته این منطقه پاسخگوی کاملی بر مسائلی هم چون اقلیم ، آب و هوا و ... می باشد. از همین رو است که ما شاهد معماری بومی خاص هر بوم با توجه به اقلیم ، فرهنگ ،اجتماع واقتصاد آن منطقه هستیم که این معماری بومی در درون خود اصول پایداری را متجلی کرده است.با توجه به معماری شاخص منطقه خلیج فارس و سکونت اقوام مختلف در این منطقه و در این زمان که بیشترین فشار های سیاسی بر این منطقه است، معرفی معماری بومی این منطقه درعرصه های ملی و دانشگاهی ضروری می باشد.
اهداف تحقیق
بررسی معماری بومی و انطباق آن با معماری حال و معرفی آن هدف تحقیق پیشرو است و این بررسی را در معماری بومی بوم خلیج فارس بررسی خواهیم کرد.لذا با بررسی معماری بومی خلیج فارس و طراحی بومی آن را مدنظر قرار می دهیم و نکاتی را بیان می کنیم :
- در معماری بومی خیلج فارس همسویی با بستر،فرهنگ و مذهب وجود داشته است. -معماری بومی خلیج فارس با اقلیم سازگار بوده است.
فرضیات
2
با توجه به معماری غنی ایران زمین و معماری خاص منطقه ی خلیج فارس و در راستایی تحقیق مورد نظرفرضیات زیر بیان می شود:
الف ) معماری سنتی با بوم هر منطقه منطبق بوده است.
ب ) معماری بومی خلیج فارس ویژگی های همچون احترام به طبیعت ، فرهنگ و هنر، اجتماع را دارد؟
روش تحقیق
بدیهی است هر پژوهش علمی نیاز به یک روش تحقیق متناسب با موضوع خود دارد. روش تحقیق ،توصیفی، تاریخی با مطالعه کیفی با تکیه به منابع علمی است جامعه تحقیق معماری بومی خلیج فارس در اقلیم کوهپایه های نیمه مرتفع می باشد. روش نمونه گیری هدفمند و ابزرا جمع آوری اطلاعات منابع مکتوب، اسناد، نقشه ها، نگرش و مشاهدات عینی است.با مطالعات میدانی جهت تبیین نقش بوم آوری در معماری بومی خلیج فارس ابتدا به استخراج و بررسی مولفه های فرهنگی معماری بومی پرداخته و سپس با بررسی و معرفی نمونه ها اصول منتخب بوم آوری بیان و بررسی می شود .
پیشینه تحقیق
به منظور ارائه دیدگاه های محققانی که در زمینه بوم آوری تحقیق کرده اند. گزیده ای از نظرات برخی از محققین را انتخاب کرده ام. با توجه مطرح شدن بوم آوری به عنوان یکی از اصول معماری ایرانی توسط دکتر پیرنیا ایشان در این زمینه بحث خود بسندگی معماری ایرانی را مطرح می کنند که :
معماران ایران تلاش می کردند ساختمایه مورد نیاز خود را از نزدیک ترین جاها بدست آورند و چنان ساختمان می کردند که نیازمند به ساختمایه جاهای دیگر نباشد و خود بسنده باشند. بدین گونه کارها ساخت با شتاب بیشتری انجام می شد و ساختمان با طبیعت پیرامون خود سازوار تر در می آمده است و هنگام نوسازی آن همیشه ساختمایه آن در دسترس بوده است(پیرنیا،1391،ص.(31
- داراب . دیباو شهریار یقین = ایشان در مطالعه خود به بررسی معماری بومی گیلان پرداخته و به بررسی طراحی مسکن در خطه گیلان اشاره نمود. و ویژگی های کلی معماری روستای گیلان را بر شمرده و در نهایت با بیان مشکلات ساختمان امروزی اشاره می نماید » معماری جدید باید از مصالح رایج در محل استفاده نماید و محدودیت های اقلیم را به دقت در نظر بگیرید.
- محمد جواد ثقفی و اصغر ساعد سمیعی = در تحقیقات ایشان ارتباط محیط با سازگاری مصالح همجوار و صرفه جویی در ساختمان مورد بررسی قرار گرفته و بیان می کنند با توجه به بحران انرژی در جهان عدم سازگاری مصالح و استهلاک رو به افزایش ساختمان بایستی مورد ارزیابی قرار گیرد.
مبانی نظری
معماری بومی
معماری بومی یعنی مجموعه واحدهای معماری -شهری که که در سرزمینی معین گرد هم آمده اند، با هماهنگی هایی که در زمینه شکل،در زمینه حجم گذاری یا پلان ولومنریک،در زمین کاربردی،در زمینه رنگ آمیزی و آهنگ سطوح پر و خالی و هم چنین در زمینه مصالح و نظام های ساختمانی در آن پایدار است،سری اصلی و اساسی را در بر می گیرد(معماری بومی ،فلامکی، ،1365،ص .(17 خصوصیات معماری بومی نخست ناشناس بودن سازندگان آن است(هر چند که دانستن نام سازنده برای درک
3
ارزش اثرکافی نیست ) ،خصوصیت دیگر بی نیازی به دانستن تاریخ تولد اثر است که دانستن آن غالبأموجب گمراهی و توهم می شود(معماری بومی، آلپاگونوولو،1365،ص،.(25 معماری بومی هر محل دارای خصوصیاتی است،که دوام و بقای آن را طی سالیان متمادی تضمین نموده است. این خصوصیات امکان همزیستی مسالمت آمیز معماری با محیط زیست و همسازی آن با شرایط اقلیمی را فراهم کرده است(طاهباز،جلیلیان،1390،ص .(19
شکل(:(1همسازی با بستر و ارتباط شهر ساحل خیلج فارس
دانش بومی
دانش بومی زمینه های مساعدی را برای توسعه فراهم می آورد، دویس، دانش بومی را به پرهای یک پرنده تشبیه می کند؛ یعنی از زمانی که پرنده پر در میآورد، دانش بومی بخشی از سرمایه ملی هر قوم است که باورها، ارزشها، روش ها وآگاهی های محلی آنان را در بر می گیرد و حاصل قرن ها آزمون و خطا در محیط طبیعی و اجتماعی است،غالباًبه صورت شفاهی و سینه به سینه از نسلی به نسل بعد منتقل می شود(عمادی ،1378، ص .(1 دانش بومی از حوزه جغرافیایی خاصی سرچشمه گرفته است و به طور طبیعی تولید می شود وبراساس کارایی و سازگاری با شرایط محیطی به نواحی مجاور و دور دست پخش و منتشرمی شود؛(ازکیا،1376،ص.(6
معماری پایدار
دهخدا پایداری را به معنای دوام و ماندگاری آورده است (دهخدا،387 ا، .(305در فرهنگ سخن و فرهنگ فارسی معین نیز پایداری به مفهوم پایدار بودن و مقاومت از مصدر"پایش: به معنای پایداری کردن و از خود استقامت نشان داده آمده است.برای صفت پایداری نیز این معانی بیان شده است : دارای ثبات ، همیشگی و مقاومت کننده(داتلسون وکنت لب، 56،.(1376با همین هدف ساخت محیط های مصنوع بایستس با توجه به منابع طبیعی موجود و صرفه جویی در مصرف منابع تجدیدناپذیر و سوخت فسیلی و حفظ آن برای آیندگان انجام گیرد(بریان،1389،رهنمون های بسوی معماری پایدار).
معماری بومی و پایداری
دغدغه اصلی پایداری با توجه به شرایط محیطی است .طراحی پایدار محیطی نوعی نزدیک شدن به محصول طراحی است که بهره مندی ازویژگیهای درونی بستر و شرایط محیطی را به حداکثر می رساند در حالی که شرایط نامطلوب حاصل از این ساخت وساز را به حداقل سوق می دهد . ساختمان ها از مرحله طراحی و نحوه استقرار می بایست به شرایط محیطی و موقعیت به خوبی پاسخ مساعد دهند ،در حالی که مواجهه و مقابله با طبیعت را به حداقل سوق دهند.(بانی مسعود, 1386 ،ص.(89
4
اصول معماری پایدار
چارلز جنکنس در ارتباط با هداف سه گانه بیان شده در معماری پایدار (محیطی، اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی) قائل به شش اصل کلی است و عقیده دارد که با رعایت این اصول ،می توان به یک معماری پایدار رسید .اصول شش گانه جنکس عبارتند از:
اصل اول: حفاظت از انرژی: هر ساختمان باید به گونه ای ساخته شود که نیاز آن به سوخت فسیلی به حداقل ممکن برسد. اصل دوم: کار با اقلیم:ساختمان ها به گونه ای طراحی شوند که قادر به استفاده از اقلیم و منابع انرژی محلی باشند.
اصل سوم: کاهش استفاده از منابع جدید: یعنی هر ساختمان به گونه ای طراحی شود استفاده از منابع جدید را به حداقل برساند، ودر پایان عمر مفید خود، منبعی برای ایجاد سازه های دیگر بوجود بیاورد.
اصل چهارم:احترام به کاربران و برآوردن نیازهای ساکنین: معماری سنتی در اقلیم گرم و خشک ایران پاسخگوی نیازهای ساکنان خود بوده است.
اصل پنجم: احترام به سایت:بنا باید با ملایمت در محیط زمین خود قرار بگیرد و با محیط اطراف خود سنخیت داشته باشد و به عبارتی میان سایت وبنا تعامل دوطرفه برقرار باشد.
اصل ششم:کل گرایی:تمامی اصول معماری پایدار باید در یک روند کامل که منجر به ساخته شدن محیط زیست سالم می شود، تجسم یابد(بانی مسعود،1388 ، ص.(206
ویژگی های محیطی، جغرافیایی و اقلیمی سواحل خلیج فارس
منطقه ساحلی جنوب ایران به طول تقریبی 1480 کیلومتر در مجاورت دو دریای عمان و خلیج فارس قرار د ارد و تنگه هرمز در 8 کیلومتری بندر عباس حد فاصل بین این دو دریاست .مناطق ساحلی جنوب ایران، زمانی به صورت باتلاق های پراکنده زیر آب قرار داشتند. ولی بعدها به واسطه عمق کم آب و گرمای زیاد هوا، آب های باتلاق ها خشک و سرزمین های باتلاقی مبدل به سواحل و جزایر فعلی گردیده است. قسمت اعظم مناطق ساحلی، خشک، بایر و کم آب هستند.رطوبتی که در آسمان این نواحی ظاهر می شود بر اثر وزش با دهای گرم و سوزان عربستان پراکند ه شده و رطوبت آن کم تر به صورت باران فرو می ریزد. به د لیل تبخیر زیاد در این مناطق، آب های روان کم تردیده می شو د و رودخانه های آنغالباً کم آب، موقتی و شور هستند(طاهباز، .(1381
شکل(:(2عکس هوایی از موقعیت خلیج فارس و کشور ایران.
ویژگی های اقلیمی سواحل خلیج فارس
در این مناطق معدل دمای سالیانه 24 تا 27 درجه و نوسان دمای سالیانه 19 تا 31 درجه است. در تابستان، متوسط حداکثر دما در طی روز حدود 20 تا 26 درجه و متوسط حداقل دما در طی شب حدود 10 تا 16 درجه است. یخبندان هیچ وقت اتفاق نمی افتد. بارندگی سالیانه 100 تا 280 میلی متر است که به صورت رگبار های شدید وغالباً طی چند روز در فاصله زمانی اواخر آذر تا
5
