بخشی از مقاله
چکیده
فساد، مسئله ای است که در تمام ادوار گریبانگیر دستگاه ها و سازمان ها بوده و یکی از مهم ترین دغدغه های کنونی جامعه جهانی است که به موازات توسعه دیوان سالاری و در نبود سازوکارهای کارآمد مبارزه با آن، به شکل های گوناگون رخ می دهد. در سال های اخیر، مسئله فساد اداری نظر اندیشمندان جهان را به خود جلب کرده استموضوع. فساد اداری از جمله معضلاتی است که تقریباً تمامی جوامع به طور کم و بیش با آن مواجه می باشند.
فساد اداری یکی از عوامل بر هم خوردن توزیع عادلانه فرصتها و عدم برقراری عدالت و رفاه اجتماعی است. فساد اداری بخشی از مجموعه مسایلی است که سازما ن ها در دوره عمر خود ناگزیر آن را تجر به می نمایند. این مجموعه مسایل به معضلاتی اشاره دارد که عمدتا ریشه های آن در خارج از سازمان قرار داشته ولی آثار شان، سازمان ها را متأثر می سازد. در این مقاله به تعریف فساد، علل بروز فساد، راه های جلوگیری از فساد، پیامدهای فساد اداری، تاثیر فساد بر نظام اقتصادی و وضعیت فساد اداری در ایران پرداخته می شود.
مقدمه
تجربه های به دست آمده از کشورهای مختلف نشانگر این است که فساد امری پیچیده، پنهان و متنوع است. از این رو، مبارزه با آن نیز باید م ستمر، طولانی و پیچیده با شد. در حقیقت، ف ساد اداری مانند عفونت ا ست که اگر به اندام و پیکر جامعه راه یابد، اع ضای آن را یکی پس از دیگری عفونی می کند و از کار می اندازد و چه بسا گسترش این عفونت، کل پیکره جامعه را فاسد کند.
ا صطلاح ف ساد اداری که آن را در برابر سلامت اداری به کار می برند، مدت زیادی ا ست که مورد توجه اندی شمندان، صاحب نظران مختلف سازمانی قرار گرفته و تلاش کرده اند با ارائه تعاریف منطبق با ا صول سازمانی در جهت رفع آن گام بردارند که وجه ا شتراک اغلب تعاریف ارائه شده درباره ف ساد د ستگا ههای دولتی را می توان ر شوه و سوء ا ستفاده از موفقیت های شغلی، برای نفع شخصی دانست.
پیامدهای فساد اداری نیز در قالب معضلات و ناهنجاری هایی همچون سوء استفاده از موفقیت های شغلی، ارتشاء و اختلاس، کلاهبرداری، پارتی بازی، بی عدالتی، باج خواهی، ایجاد نارضایتی برای ارباب رجوع - ذینفعان - سرقت اموال و دارایی های سازمان، فروش اطلاعات محرمانه سازمان به دیگران، اف شای اطلاعات سری و محرمانه سازمان و نظایر آن به صورت فردی، گروهی و سازمان یافته پدیدار می شود
عوامل و زمینه های گوناگونی وجود دارند که می تواند موجب پیدایش و گسترش و ترویج فساد اداری به صورت بالقوه و بالفعل شوند. بر مبنای این عوامل و زمینه ها می توان را ه هایی را شنا سایی کرد که اثر بی شتری در کاهش و حذف پدیده ف ساد اداری در سازمان دارند.
اگر سازمان را به صورت یک سیستم در نظر بگیریم، این سیستم از خرده سیستم های گوناگونی تشکیل شده است که یکی از مهمترین آنها خرده سیستم منابع انسانی است. بر همین اساس در مبارزه با پدیده فساد اداری، تمرکز بر روی عواملی که به طور مستقیم به بعد منابع انسانی سازمان مربوط می شود، می تواند تاثیر بیشتری درکاهش یا حذف فساد اداری در سازمان داشته باشد. هر چند که عوامل سازمانی دیگری همچون شفافیت قوانین اداری و … در این زمینه موثرند
.1 فساد اداری
در جوامع گوناگون، برح سب نگر شها و بردا شت ها، تعاریف گوناگونی از فساد به عمل آمده ا ست؛ از جمله فساد از ریشه یفسَد به معنی تباهی، اخلال و منع از ر سیدن به یک هدف مطرح ا ست، و در زبان لاتین با واژه ی corruption از ری شه ی لاتین rumpere مصطلح است و به معنای شکستن یا نقض کردن ا ست، که آن ممکن است رفتار اخلاقی یا شیوه ی قانونی و غالبا مقررات اداری باشد
در فرهنگ وبستر1، فساد چنین تعریف شده است: پاداشی نامشروع که برای وادار کردن فرد به تخلف از وظیفه، تخصیص داده می شود
فساد اداری، بهره برداری نادر ست از جایگاه دولتی برای برآوردن منافع شخصی ا ست . - Thomas et al, 2000 - ف ساد اداری، نوعی فعالیت غیرشفاف و غیرقانونی در نظام اداری است که ممکن است به صورت پنهانی یا به صورت آشکار نیز انجا شود
فساد اداری، به آن گروه از اقدامات کارکنان و مسئولان دولت ا طلاق می شود که به منافع عمومی صدمه می زند
فساد اداری، نوعی هنجارشکنی و تخطی از هنجارهای اخلاقی و قانونی در عملکرد اداری و سازمانی است
فساد اداری، وضعیتی است که یک نظا م اداری را از کارایی مطلوب می اندازد
ابعاد فساد اداری عبارتند از:
رفتارهای شغلی نامنا سب:2 به ترک خدمت، تأخیر و تعجیل، سرپیچی، کم کاری و صرف وقت در اداره برای انجا کارهایی به غیر از وظایف اصلی اشاره دارد.
سوءاستفاده:3 به اختلاس ، دریافت رشوه، تبانی در انجا معاملات، جعل اسناد، دستکاری در اسناد، نابود کردن اسناد، سوءاستفاده از مقام سازمانی، سرباز زدن از قوانین یا دور زدن آنها به منظور دستیابی به منافع شخصی، استفاده شخصی از وسایل و امکانات سازمان، دزدی و سایل و مواد م صرفی متعلق به سازمان، اف شاء و فروش اطلاعات محرمانه سازمان به دیگران، گزارش های غیرواقعی، ا سراف و تبذیر و اعمال فشار دارد.
فعالیت های مجهول:4 اشاره به صدور مجوزهای مجهول، خرید و فروش های مجهول و قراردادهای مجهول دارد.
تبعیض:5 به تبعیض در روابط اداری با شهروندان، تبعیض در پرداخت، تبعیض در توزیع فرصت های ارتقا و تبعیض در استخدام اشاره دارد.
سهل انگاری:6 به سهل انگاری در انجام وظایف، سهل انگاری در نگهداری اموال متعلق به سازمان، سهل انگاری و امتناع در رسیدگی به شکایات کارکنان، سهل انگاری و امتناع در رسیدگی به شکایات شهروندان، سهل انگاری در شناسایی قانون شکنان و ایجاد نارضایتی برای شهروندان اشاره دارد
.2 علل بروز فساد اداری
بررسی های صورت گرفته برروی پدیده فساد اداری حکایت از پیچیده بودن وگسترده بودن عوامل موثر در شکل گیری این پدیده دارد
. بطورکلی می توان عوامل اصلی شکل گیری این پدیده را به سه گروه تقسیم بندی کرد:
عوامل فرهنگی ومحیطی: واقعیت م سئله این ست که در نظام اداری کنونی، انت صاب و اخت صاص پ ست های سازمانی بر مبنای رفیق بازی و یا رشوه به صورت امری عادی درآمده و تبانی بین افراد متمول، سیاستمداران وعوامل بوروکراسی اداری برای عبور از فیلترهای نظام اداری؛ یک جریان پذیرفته شده است، که نتیجه آن بروز فساد بویژه درسطح کلان جامعه بوده است.
عوامل شخصیتی: در تمام کشورها به ویژه کشورهای توسعه یافته، برای پست های اداری و سازمانی شرایط احراز معرفی می گردد که انتخاب و انت صاب افراد برمبنای آن شرایط صورت می گیرد. در محتوای شرایط احراز موقعیتهای اداری و دولتی، بخ شی به ویژگیهای شخصیتی مدیر اخت صاص داده شده ا ست، علت آن نیز به اهمیت و نقش ویژگیهای شخصیتی مدیران در رفتارهای سازمانی که از خودشان نشان می دهند می باشد. در نظر بگیرید که بر مبنای رفیق بازی یا رشوه، فردی برای منسبی انتخاب شده است که شرایط آن را نداشته است در اینجا بروز فساد امری اجتناب ناپذیر است.
عوامل اداری و سازمانی: چیزیکه در نظام اداری کنونی واقعیت دارد این ست که واحد های اداری معمولاٌ با تعداد ز یادی از قوانین و مقررات غیر واقعی و یا غیرضروری مواجه هستند، وابهامات موجود در رویه های اداری و استاندارد های جاری کار، امکان هرگونه، تصمیم و اقدامات خودسرانه ای را به کارگزاران آنها می دهند. بعلاوه اینکه، فرایندهای پیچیده و چند لایه امور اداری نیز عامل تشویق مراجعین به پی شنهاد ر شوه برای ت سریع کار ه ستند، از طرفی کمی حقوق کارکنان بخش خدمات اجتماعی هم دلیل کاهش تدریجی مقاومت و عادت بعدی آنان به قبول این پیشنهاد ها می باشد
.3 انواع فساد اداری
تقسیم می بندی انواع فساد امری دشوار به حساب آید؛ زیر ا صرف نظر از اختلاف نظرهایی که هر جامع های را از جامعه دیگر به دلیل تفاوت در ارزش های فرهنگی و اخلاقی متمایز می سازد، میان نخبگان و توده های مردم نیز به دلیل گوناگونی دیدگاه های عمومی در طرز تلقی از ف ساد اختلاف نظر وجود دارد. همچنین در داخل یک جامعه نیز ارزش های ممدوح و اخلاقی در طول زمان تغییر م ییابد.
برخی از محققان معتقدند را باید با توجه به دیدگا ههای عمومی مردم تعریف کرد. از این رو، اقدامی در چارچوب » فساد اداری « فعالیت های اداری دولتی، مصداق فساد را می یابد که از دید مردم جامعه غیراخلاقی و مضر باشد. با فساد اداری را به سه گونه سیاه، خاکستری و سفید »هیدن هایمر« این حال، یک محقق علوم سیاسی به نام تقسیم می کند.
فساد اداری سیاه : کاری که از نظر توده ها و نخبگان سیا سی منفور ا ست و عامل آن باید تنبیه شود. برای مثال می توان از دریافت رشوه برای ندیده گرفتن معیارهای ایمنی در احداث ساختمان نام برد.
فساد اداری خاک ستری: کاری که از نظر نخبگان منفور ا ست؛ اما تودهای مردم به آن بی اعتنایند؛ مثلاً کوتاهی کارمندان در اجرای قوانینی که در بین مردم از محبوبیت چندانی برخوردار نیستتند وکسی غیر از نخبگان سیاسی به مفید بودن آن ها معتقد نیست. فساد اداری سفیدکاری: که ظاهراً مخالف قوانین است، اما اکثر اعضای - نخبگان سیاسی و اکثر مردم عادی - آن را چندان قدر مضر و با اهمیت نمی دانند که خواستار تنبیه عامل آن باشند؛ مثل چشم پوشی از موارد نقض مقررات که در اثر تغییرات اجتماعی و فرهنگی، ضرورت خود را از دست داده اند
.4 پیامدهای فساد اداری
بررسی پیامدهای فساد اداری نشان می دهد که فساد اداری مانع سرمایه گذاری می شود، مسیر رشد و توسعه اقتصادی را تخریب می کند و از طریق هدایت نادر ست ا ستعدادها و منابع بالقوه، زمینه رکود ا ستعدادها و جهت گیری حرکت منابع بالقوه و بالفعل ان سانی را به سمت فعالیت های نادر ست و د ستیابی به درآمدهای سهل الو صول فراهم می سازد و در نهایت منجر به اختلال در روند تو سعه کشور می شود
فساد اداری، پیامدهای منفی دیگری مانند عدم ثبات اقتصادی، بی انضباطی و رکود، توزیع نامناسب امکانات و تسهیلات، کاهش سطح بهره وری ملی و بی عدالتی اقتصادی و اجتماعی و آثار وضعی فراوانی همچون تورم لجام گسیخته، کاهش درآمدها و قدرت خرید مردم و اختصاصی سازی به جای خصوصی سازی و رانت خواری را نیز به دنبال دارد
همچنین مطالعات نشان داده است که پیامدهای فساد اداری در کشورهای در حال توسعه از جمله ایران که ساختارهای سست و آسیب پذیر دارند به مراتب زیان بارتر است
.5 راهکارهای برون رفت فساد اداری
در راستای مبارزه با فساد اداری، اعمال اقدامات بازدارنده و پیشگیرانه، برخورد با تخلفات احتمالی، شفاف کردن رویه ها و توسعه درستکاری، اقداماتی به شرح زیر توصیه می شود:
اصلاح نظام اداری و ساختار آن، نظارت بر ثروت، مصرف و سطح زندگی کارمندان دولت، جلوگیری از فساد استخدامی و رانت جویی، ایجاد و تقویت نهاد های مستقل و دائمی برای مبارزه با فساد اداری و ارتقای پویایی و هماهنگی دستگاه های نظارتی برای حذف فساد اداری، آموزش مدیران دولتی در زمینه آشنایی با فساد اداری و شیوه های مقابله با آن، آزادی و مصونیت مطبوعات در ارائه گزارش و افشاگری فساد اداری، تشویق کارمندان و شهروندان به ارسال اطلاعات و افشاگری، پاسخ گویی سیاستمداران و کارکنان و حسابرسی از آ نها، خصوصی کوچک کردن دولت و سازی، کاهش فساد اداری به وسیله حذف مقررات زاید و بوروکراسی اداری، جرم انگاری، شنا سایی وکد بندی عناوین مجرمانه فساد اداری در قوانین مو ضوعه و اعمال تنبیه و جریمه های سنگین و پرداخت هزینه بالای عمل، روزآمد کردن قوانین با توجه به شرایط اقتصادی اجتماعی و ایجاد تحول در آ نها، اجرای اتوما سیون اداری، بهره برداری از سی ستم های اطلاعاتی، د ستر سی عمومی به اطلاعات دولتی، برخورد قاطع و بدون تبعیض با مرتکبان مصادیق فساد مالی، فرهنگ سازی و تقویت باورهای مردمی در جریان مبارزه با فساد است.
