بخشی از مقاله
چکیده
روند تخلیه روستا یا مهاجرت روستاییان از روستاها به شهرها، که با اصلاحات ارضی قبل از انقلاب شروع شده و هنوز هم کم و بیش ادامه دارد، از عمده ترین معضلات کشور می باشد. براي مقابله با این معضل و ترغیب روستاییان به بازگشت به روستاها، در سالیان اخیر قوانین و برنامه هاي وسیعی جهت توسعه ي روستایی وضع و تدوین شده است. این برنامه ها با رویکرد هاي مختلف وبعضاً همه جانبه، تحت عنوان توسعه ي همه جانبه، طراحی و اجرا شده اند. علیرغم تمامی تلاش ها و دستاوردها،گاهاً شاهد آن هستیم که برخی از سرمایه گذاري ها و برنامه ها بنا به دلایل مختلف دچار شکست شده و به اهداف پیشبینی شده دست نیافته اند و هنوز روستاها با مشکلات بسیاري روبرو هستند. در مقالهي حاضر مفهوم روستاي خلاق به عنوان رویکردي نو در استفاده از قابلیتها و ظرفیت هاي موجود روستا جهت احیاي آن معرفی و تبیین میشود.
براي این منظور، ابتدا به معرفی شهر خلاق که مبدا استفاده از مفاهیم خلاقیت در ادبیات توسعه شهري است، پرداخته می شود، سپس ویژگی هاي آن عنوان شده و چارچوب شکلگیري شهر خلاق معرفی می شود، در نهایت با استفاده از مفاهیم شهر خلاق، روستاي خلاق معرفی و تبیین میشود. شهر خلاق مفهومی جدید در بحث توسعه و مدیریت شهري است و در واقع شهر خلاق رویکردي فرهنگی در توسعه شهري است. در این نگرش فرهنگ پایه اصلی توسعه محسوب میشود و سایربخشها از آن متاثر است بطوريکه اساس اقتصاد این شهرها نیز بر پایه ي فرهنگ و منابع فرهنگی است و از مفاهیمی چون صنایع فرهنگی صنایع خلاق و اقتصاد خلاق سخن به میان می آید. بر همین اساس روستاي خلاق تبیین و به ارائه چارچوب پیشنهادي پرداخته می شود. در پایان با توجه به بستر تاریخی و فرهنگی موجود در روستاي خویین، به ارزیابی روستا از منظر روستاي خلاق و ارائه چند پیشنهاد جهت ایجاد شرایط یک روستاي خلاق در خویین پرداخته میشود.
کلیدواژهها: توسعه روستایی، احیاي روستا، روستاي خلاق، خویین
-1 مقدمه
روند تخلیه روستا که با مهاجرت از سکونتگاههاي روستایی به شهرها، از زمان اصلاحات ارضی شکل گرفته بود، طی سالهاي 85- 75 به اوج خود رسید. این پدیده در کنار تغییرات مثبت براي فرد یا خانواده، بتدریج و یا گاه بسیار سریع اثرات منفی و مخرب خود را براي جامعه، شهرها، روستاها، تولید کشاورزي و محیط زیست نشان داد. در کشورهاي پیشرفته و صنعتی با تدوین برنامه هاي توسعه روستایی، روند مهاجرت کنترل و مهار گردید اما در کشورهاي جهان سوم برنامه هاي دولتی یا کارآمد چندانی نداشته و یا چنان دیر اقدام میشوند که به نوشداري بعد از مرگ سهراب میمانندگاهاً. برنامههاي توسعه کشور چنان بوده که با تشدید نابرابريها بین مناطق شهري و روستایی به روند مهاجرت افزوده است. کشورما نیز از این معضل مصون نمانده وعملاً از زمان اصلاحات ارضی در قبل از انقلاب، روند تخلیه روستاها و مهاجرت به شهرها شروع شد.
تصویب و اجراي برنامههاي نامناسب جهت توسعه همراه با عدم توجه به کشاورزي و تولید روستایی، موجب افزایش روند تخلیه روستاها گشت که علاوه بر ایجاد معضلات و مشکلات عدیده اجتماعی سیاسی، فرهنگی و اقتصادي، ضربهي بزرگی به تولید روستایی که سهم عمدهاي در تولید مواد غذایی کشور دارد، وارد کرد. با بررسیهاي صورت گرفته در مورد مهاجرتهاي روستایی، لزوم بازنگري برنامه هاي توسعه و تدوین برنامههاي توسعه روستایی مورد توجه قرار گرفت. برنامه هاي روستایی جهت توانمندسازي روستاها و ترغیب روستاییان به بازگشت به روستاها، در حوزههاي مختلف کشاورزي، صنعت، کالبد و محیط روستا، زیرساختها و خدمات تدوین و اجرا شد. اما علیرغم برخی موفقیتها در برخی مقاطع، هنوز بسیاري از روستاها نیازمند توجه بیشتر و برنامه هایی غنیتر جهت احیا و توانبخشی هستند. بررسی و آسیب شناسی عدم توفیق برنامههاي توسعه روستایی، بالاخص در مناطقی که که پتانسیلهاي فراوان دارد نشان میدهد که بایستی در رویکرد برنامههاي توسعه بازنگري شود و راهبردي جدید ارائه گردد. پژوهش پیشرو به دنبال رویکرد و نگرشی نو به راهکارهاي احیاي روستاهاست تا با استفاده از قابلیتها و استعدادهاي موجود، حیات را به روستاها و بصورت موردي به روستاي خویین بازگرداند.
-2 احیاي روستا، هدف یا راهکاري براي توسعه روستایی
روستاها نخستین پایههاي مدنیت بوده و بدون تکیه به شهر قادر به ادامه حیات هستند اما شهر بدون بهره گیري از روستا و منابع آن قادر به تامین مواد غذایی مردم خود نخواهد بود و محکوم به نابودي است. از این رو توجه به روستاها و کشاورزي در دستور کار دولتها قرار گرفته است تا جایی که امروزه توسعه روستایی نقش و جایگاهی مهم در برنامههاي توسعه، بخصوص در کشورهاي جهان سوم دارد - ازکیا و دیباجی،. - 1395 درکشور ما نیز روند تخلیه روستاها، که در سالیان اخیر به تندي شکل گرفته است، اهمیت و لزوم توجه بیشتر به برنامههاي توسعه جهت احیاي روستاها را آشکار میسازد.
اما احیاي روستا چیست؟ در بررسی ادبیات توسعه روستا،مکرراً ترکیبهاي "احیاي بافت روستایی"، "احیاي اقتصاد روستایی" و "احیاي روستا" دیده میشود. احیا1 به معنی تجدید حیات یا حیات دوباره بخشیدن است و در ادبیات مداخلات شهري هدف و مقصود عمل مرمت2، احیاي فضاهاي شهري است. چنانچه حبیبی و مقصودي مرمت شهري را دخالت آگاهانه در فضاي شهري براي جلوگیري از فرسایش و معاصرسازي آن عنوان کردهاند - حبیبی و مقصودي،. - 18 :1393 در ادبیات توسعه روستایی، تمامی راهکارها و برنامه ها، اعم از احیاي اقتصادي، احیاي بافت روستایی، توسعه کشاورزي و مواردي از این قبیل، در راستاي احیاي روستاها است. در واقع اهداف این راهکارها و برنامهها، اعم از بالابردن کیفیت زندگی در روستا، بهبود وضع معیشت، افزایش نرخ سواد، بهبود وضع بهداشت، همگی در راستاي حفظ و جذب جمعیت و رونق زندگی در روستاهاست. شاید بتوان گفت، احیاي روستا هدف واسط در برنامههاي توسعه جهت میل به هدف غایی و حفظ حیات و ساکنین روستاها و ترغیب مهاجرین به بازگشت است، به عبارتی دیگر، احیاي روستا، هم هدف و هم راهکار است.
با بررسی برنامههاي توسعه و طرحهاي اجرا شده در مناطق روستایی، میتوان آنها را به دو نوع کلی تقسیم کرد. نوع اول برنامه هایی که در راستاي نوسازي محیط روستا، اعم از مسکن، جادهها، خدمات و مانند آن است که بیشتر به کالبد روستا پرداختهاند. برنامه هایی همچون، طرحهاي هادي، طرح ساماندهی بافت و مسکن، احداث خانههاي بهداشت، لولهکشی آب و گاز، احداث مدارس و دهیاريها از این نوع میباشند. نوع دوم برنامه هایی هستند که در راستاي فعالیتها و عملکردهاي روستایی هستند. برنامههاي توسعه از قبیل توسعهي کشاورزي، توسعهي صنایع و معادن، خرید تضمینی گندم، ترویج کشاورزي و دامداري صنعتی، توسعهي گردشگري و صنایع دستی بر این نوع هستند. اجراي طرحهاي نوع اول، در صورتی که مشکل اشتغال و معیشت مردم حل نشده باشد، تاثیري در روند مهاجرت و کاهش جمعیت روستا نخواهد داشت.
به عبارت دیگر، ابتدا باید روستا از نظر اقتصادي پویا و سرزنده شود تا سرزندگی اجتماعی حاصل از آن، زمینه و زیرساخت لازم براي مشارکت اجتماعی مردم در اجراي طرحهاي کالبدي، ایجاد کند. این مشکل بخصوص در روستاهایی که نیروي جوان و فعال آن مهاجرت کرده بیشتر مشهود است. در روستاهاي تاریخی نیز این وضعیت قابل تامل است. از سویی سازمان میراث فرهنگی درصدد حفظ و معرفی آثار تاریخی است و طرحهایی را در این راستا اجرا کرده است، و از سوي دیگر نیروي انسانی و فعالی در روستا موجود نیست که از این نوسازيهاي کالبدي بهرهبرداري، حفظ و نگهداري کند.
بنابر آنچه گفته شد، به عنوان یک فرآیند، احیاي روستا را میتوان مجموعه برنامهها، اقدامات و فعالیتها در راستاي ایجاد شرایط و بستر مناسب جهت حفظ، رشد و جذب جمعیت روستایی تعریف نمود. به عنوان یک راهکار، احیاي روستا تقویت و پویا ساختن اقتصاد و بهبود کالبد است و به عنوان هدف نیز، به معناي بازگرداندن زندگی به روستا که هدف غایی تمام برنامهها و اقدامات خواهد بود. اما براي احیاي روستاها و توسعه و بهبود وضع معیشت و زندگی در آنها، راهکارهاي متنوعی در قالب طرحها و برنامه هاي توسعه تدوین و اجرا شده است که براي بررسی مختصر این راهکارها به برنامه هاي توسعه پرداخته میشود.
.1-1 برنامههاي توسعه در ایران: راهکارهایی جهت احیاي روستاها
علل و عوامل تخلیه روستاها را میتوان در چهار گروه اصلی اقتصادي، فرهنگی، اجتماعی و طبیعی دستهبندي کرد. عواملی از قبیل خشکسالی، حوادث طبیعی، مشکل اشتغال و بیکاري در بروز مشکل مهاجرت نقش دارند، اما برخی از این عوامل، ناشی از عدم توسعهیافتگی بوده و ریشه در نبود برنامهریزي و عدم توجه دولت ها به مسائل روستایی و توسعه روستایی دارد. در بررسی ادبیات توسعه روستایی، توجه به روستاها در کشور ما با شروع قرن جدید، در قالب قوانین و برنامه هایی نمود پیدا کرد. از جمله اقدامات آغازین میتوان به سه قانون الغاي رسم تیول1، تعدیل مالیات رعیت و نسخ زورستانی رعیت که در مجلس اول مشروطه وضع شد، اشاره کرد.
اما نخستین گام برنامه ریزي عمرانی کشور در سال 1316 با تصویب قانون عمران برداشته شد - آسایش، - 1374 و وزارت کشور با تاسیس اداره عمران و اصلاحات، اجراي برنامهي عمران دهات را به موجب همان قانون بر عهده گرفت - ازکیا و دیباجی،1395 به نقل از رمضانی،. - 1350:12 در ادامه تا قبل از انقلاب 57، شش برنامهي توسعه تهیه و تنظیم شد که برنامه هاي اول تا پنجم تا سال 1356 اجرا شد و برنامهي ششم به دلیل همزمانی با انقلاب ملغی گشت. بعد از انقلاب اولین برنامهي توسعه به دلیل شرایط جنگی کشور، علیرغم تصویت هیات دولت در مجلس به تصویب نرسید و با پایان جنگ، برنامهي اول پنج ساله توسعه در سال 68 تا 73 اجرا شد. از برنامه دوم توسعه - - 1373-1377 براي نخستین بار، عمران و توسعه روستاها به عنوان سرفصلی مستقل در اسناد برنامه جاي گرفت و برنامههاي اجرایی شامل بهسازي و نوسازي روستاها، ساماندهی روستاهاي پراکنده و ایجاد و توسعه صنایع روستایی در دستور کار قرار گرفت - همان - . برنامه سوم -1383 - - 1379 نیز اختلاف چندانی با برنامهي دوم نداشته و مانند آن بر فعالیتهاي زیربنایی و کالبدي تمرکز داشته است - رضوانی،. - 1390 در برنامه چهارم - 1384-1388 - مجددا توسعه و عمران روستاها از سرفصلها حذف شد ولی محورهایی
-1 اصطلاحی براي اشاره به اعطاي پول یا زمین در ایران پیش از دورة تجدد.
