بخشی از مقاله
شکلگیری هر بنایی متاثر از عوامل و دلایل مختلفی است. عوامل اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی، تکنولوژی، مصـالح سـاخت و... در کنـار هـم شـکل یـک بنـا را میسازند. معماری و شکلگیری هر یک از فضاهای خانههای بومی گیلان نیز تاثیرپذیری بسیاری از این عوامل دارد. از چگونگی تاثیر اقلیم بر معماری گـیلان مطالعات بسیاری انجام شده است. آنچه کمتر به آن پرداخته شده نقش عوامل فرهنگی و اجتماعی در این میان است. این نوشتار سعی بـر آن دارد تـا عوامـل فرهنگی و اجتماعی موثر بر شکلگیری یکی از فضاهای مهم معماری بومی گیلان به نام ایوان و تلار(ایوان طبقه بالا) را مورد توجه قرار دهد. به دلیل گسـترده بودن مفاهیم فرهنگی و اجتماعی، هدف این نوشتار تمرکز بر جنبههایی از فرهنگ است که ارتباط نزدیکی با معماری یک بنا به طـور عـام و ایـوان و تـلار بـه طور خاص دارد. اطلاعات این مقاله بر اساس مطالعات کتابخانه ای گردآوری شده و روش تحقیق توصیفی- تحلیلی است. در ایـن مقالـه ابتـدا تعـاریفی کـه از صاحب نظران مختلف در رابطه بافرهنگ آمده، ارائه میشود تا به جنبه هایی از فرهنگ در ارتباط با معماری دست یابیم. نتـایج بدسـت آمـده، جنبـههـایی از فرهنگ در رابطه با شیوه سکونت است. در ادامه به عوامل فرهنگی موثر بر شکل گیری بناها و معماری بومی پرداخته می شود و ضمن تعریف فضـای ایـوان و تلار در معماری بومی گیلان، چگونگی تاثیر هر یک از عوامل استخراج شده از شیوه سکونت بر این فضاها بررسی میشود. نتایج حاصل نشان میدهد که نـوع پاسخ به نیازهای اساسی، جا و مقام زن، محرمیت، روابط اجتماعی، اعتقادات، باورها و مذهب، اقتصاد معیشتی و آداب و سـنن عـواملی هسـتند کـه در شـکل دهی به آداب سکونت مردم گیلان و در ادامه به وجود آمدن فضاهای نیمهباز تلار و ایوان و معماری بومی برونگرای آن تاثیرگذار هستند.
واژه های کلیدی:×ایوان، تلار، معماری بومی گیلان، تاثیرات فرهنگی و اجتماعی
مقدمه
در شکلگیری هر بنایی باید به تاثیر عوامل فرهنگی- اجتماعی، اقلیمی، تکنولوژی و... توجه کرد. همه این عوامل هنگام پاسخ دهی بـه نیازها، در شکل دهی به بنا نقش بازی میکنند. اما آنچه که در مورد نقش عوامل فرهنگی- اجتماعی مهم است، نوع پاسخی است کـه ایـن عوامل به نیازها میدهند. از آنجایی که مردم فرهنگهای مختلف با آرمانها و باورهای مختلفی زندگی می کنند، معمـاری حاصـل از آنهـا نیز متفاوت است. به همین دلیل در اقلیمهای مشابه دارای آب وهوا، مصالح و ویژگیهای یکسان، شاهد به وجود آمدن شکلهـای مختلفـی از معماری و خانه هستیم. پاسخ به این سوال تنها با بررسی تفاوتهای فرهنگی-اجتماعی هرچند اندک بین آنها ممکن است. جنبـههـایی از فرهنگ که بر شیوه سکونت ساکنین تاکید دارد، بر معماری هر بنا موثر است. شکلگیری معماری بومی گیلان نیز تاثیرپـذیری آشـکاری از این عوامل داشته است و هر یک از فضاهای خانههای روستایی به نوعی پاسخی فرهنگی به نیازهاست. فضای نیمه باز تلار و ایوان یکی از این فضاهاست که محل فعالیتهای متنوعی بوده و قلب حیات خانواده به حساب میآمده است. اگرچه این فضا در پاسخ بـه نیـاز اقلیمـی و ایجادکوران هم شکل گرفته است اما دلایل اقلیمی کافی به نظر نمیرسد. تغییر ابعاد این فضا در خانههای مختلف و یا حذف آن در برخـی دیگر در اقلیم مشابه گواهی بر این ادعاست. از طرفی مقایسه ایوان در گیلان و ایوان در مناطق مرکزی ایران تفاوتهای فرهنگـی بـارزی را یادآور میشود. بنابراین سعی بر آن است تا به آن بخش از عوامل فرهنگی- اجتماعی پرداخته شـود کـه بـر شـیوه سـکونت و در ادامـه بـر شکلدهی فضا تاثیر میگذارد. شیوه سکونت نیز جنبههای مختلفی را در بر میگیرد که بررسی این جنبهها در مـورد فضـای تـلار و ایـوان موضوع این نوشتار است.
فرهنگ
فرهنگ موضوع گستردهای است و معماری یکی از مهمترین مظاهر فرهنگی است. بنابراین قبل از ارتباط دادن آن بـا موضـوع معمـاری تعاریف و ویژگیهای مختلفی از آن ارائه میشود.»فرهنگ به معنای عام کلمه عبارت است از پیشرفتهای معنوی و ژرفای فکری یک قـوم، قبیله یا ملت در طول تاریخ و مجموعهای از ارزشها، هنجارها، آداب و رسوم، مذهب، سنن، زبان، ادبیات، قوانین اجتماعی، هنر و معمـاری، ابزار و اشیا مربوط به آن ملت یا قوم« (خاکپور، .(1390 از نظر »مالینوفسکی» « فرهنگ مجموعهای متشکل از دست سـاختههـا، کالاهـا، فرآیندهای فنی، اندیشهها، عادات و ارزشهای موروثی و واقعیتی منحصر به فرد است. در نگاه »تیلور«، فرهنگ به مفهـوم وسـیع کلمـه در قومشناسی، مجموعه پیچیده است که شناخت، باورها، هنرها، اخلاق، حقوق، آداب و رسوم و دیگر قابلیتها یا عاداتی را در بر میگیـرد کـه انسان به عنوان عضوی از جامعه کسب میکنـد« (یزدانفـر و همکـاران بـه نقـل از بنیانیـان،.(1390 مطـابق تعریـف راپـاپورت، » فرهنـگ مجموعهای از ارزشها و عقاید دربردارنده ایدهآلهای گروهی از مردم است که در فرآیند فرهنـگآمـوزی، میـان اعضـای آن گـروه منتقـل میشود و منظور او از فرهنگآموزی انتقال ارزشها و عقاید از نسلی به نسل دیگر در میان اعضای یک فرهنـگ مشـابه اسـت) « یزدانفـر و همکاران به نقل از راپاپورت، .(1392 هیچ کدام از این تعاریف در تضاد با یکدیگر قرار نمیگیرند بلکه همگی در تکامـل یکـدیگر آمـدهانـد. آنچه که مورد نظر است ابعادی از فرهنگ است که در شکلدهی به فضا تاثیر میگذارد. این امر با مطالعه مظاهر فرهنگی از جمله معمـاری امکانپذیر است تا بتوان به ویژگیهای فرهنگی یک گروه در مکان و زمان مورد نظر پی برد.
فرهنگ و شکل خانه
شکل خانه تنها نتیجه نیروهای فیزیکی یا هر عامل سببی واحد دیگری نیست بلکه شکل خانه حاصل مجموعهای از عوامل اجتماعی-فرهنگی در وسیعترین شکل آن میباشد.
ٍ
به نوبه خود شکل خانه به وسیله شرایط اقلیمی، روشها یا شیوههای ساختمانی، مصالح قابل دسترس و تکنولوژی تغییر میکند. در نتیجه نیروهای اجتماعی و فرهنگی را نیروهای اولیه یا اصلی و دیگر نیروها را نیروهای ثانوی یا تغییردهنده نامیده میشود. آنچه که شکل خانه را تعیین میکند و به فضا و روابط آنها شکل میدهد، بینشی است که یک قوم از زندگی آرمانی دارد. محیط مصنوع و معماری مظاهری از نیروهای اجتماعی-فرهنگی متعددی می باشند؛ نیروهایی که شامل اعتقادات مذهبی، ساختار خانواده و قبیله( قوم)، نظام اجتماعی، شیوه معیشت و روابط اجتماعی میان افراد می باشند(راپاپورت، 1388، .(83 راپاپورت در توضیح فرهنگ و ارتباط آن با شکل خانه به کشف ابعاد پنهان مقوله فرهنگ میپردازد. او فرهنگ را منشا جهانبینی افراد، جهانبینی را منشا ارزشها و ارزشها را منشا عوامل سازنده شیوه زندگی میداند. در ادامه شیوه زندگی نیز بر فعالیتها و چگونگی انجام آنها اثر گذار است که بر شکل خانه تاثیر میگذارد(شکل.(1 از دیدگاه او فعالیتها دو جنبه معلوم و نامعلوم دارند. جنبه معلوم هر فعالیت کارکرد ساده آن برای رفع نیاز است و جنبه نامعلوم آن خواسته هر فرد از فعالیت است. جنبه دوم بیشتر به فرهنگ مربوط میشود زیرا این خواستهها هستند که به چگونگی انجام فعالیت شکل میدهند( یزدانفر و همکاران به نقل از راپاپورت، .(1392
