بخشی از مقاله
مقدمه
در حال حاظر حدود یکسوم داروهای مورد استفاده در جوامع انسانی دارای منشاء گیاهی هستند، لذا صنایع داروسازی در بسیاری از کشورها توجّه خود را به تولید گیاهان دارویی معطوف داشته اند . - Haq, 2004 - گیاه دارویی بهلیمو - Lippia citriodora - از خانوادهی شاهپسند - Verbenaceae - درختچهای است به ارتفاع 1/5 تا 2 متر
برگیموبهل دارای خواص ضدّ تشنج، ضدّ انقباض، تببُر، آرامبخش بوده و دارای سابقهای طولانی در درمان آسم، اسپاسم، سرماخوردگی، سردرد، تب، نفخ، اسهال، سوء هاضمه، بیخوابی و اضطراب میباشد
امروزه به دلیل روشن شدن عوارض جانبی داروهای شیمیایی مصرف داروهای گیاهی در حال افزایش است. از آنجا که تحقیقات بسیار کمی در زمینه افزایش تولید گیاهان دارویی انجام شده است، ارائه روشهای مناسب بهزراعی جهت افزایش کمیت و کیفیت گیاهان دارویی حائز اهمیت میباشد.
مواد غذایی یکی از مهمترین فاکتورهای محیطی اثر گذار روی خصوصیات کمی و کیفی گیاهان دارویی میباشد. یکی از نیازهای مهم در برنامهریزی زراعی به منظور حصول عملکرد بالا و با کیفیت مطلوب مخصوصا در مورد گیاهان دارویی ارزیابی سیستمهای مختلف تغذیه گیاه است. با روش صحیح حاصلخیزی خاک و تغذیه گیاه میتوان ضمن حفظ محیط زیست، افزایش کیفیت آب، کاهش فرسایش و حفظ تنوع زیستی، کارایی نهادهها را افزایش داد. همچنین با اجتناب از کاربرد غیرضروری و بیرویه مصرف عناصر غذایی هزینه تولید را به حداقل کاهش داد که این امر می تواند راهی به سوی کشاورزی پایدار باشد.
در حال حاضر از کودهای شیمیایی به عنوان ابزاری برای نیل به حداکثر تولید، در واحد سطح استفاده میشود. ولی مصرف کود باید بتواند علاوه بر افزایش تولید، کیفیت محصولات کشاورزی را ارتقاء داده و ضمن آلوده نکردن محیط زیست، بهخصوص آبهای زیرزمینی، تجمع مواد آلاینده نظیر نیترات در اندامهای مصرفی محصولات زراعی را به حداقل مقدار ممکن تنزل دهد، تا سلامتی انسان و دام نیز تأمین شود.
متأسفانه مصرف کود-های شیمیایی در کشور نامتعادل بوده و تطابقی با نیاز واقعی گیاه ندارد. عمده تحقیقات صورت گرفته در زمینه گیاهان دارویی در کشور مصرف کود به صورت غیر علمی بوده و لذا سبب می گردد تا نتایج حاصل از چنین تحقیقاتی قابل اعتماد نباشد.
امروزه می دانیم که وجود عناصر کم مصرف سبب افزایش کارایی عناصر پرمصرف در گیاه می گردد
با توجه با اینکه مهمترین ماده مؤثره موجود در گیاهان دارویی اسانس میباشد. لذا هر روشی که بتواند سبب افزایش کیفیت اسانس گردد ارزشمند خواهد بود. هدف از این تحقیق مقایسه سیستم کوددهی سنتی با کوددهی علمی - مصرف متعادل کود - همراه با کود زیستی و پلیمر سوپرجاذب می باشد.
مواد و روشها
این پژوهش در سالهای 1390 و 1391 در گلخانههای تحقیقاتی دانشگاه تربیت مدرس انجام شد. پس از ریشه دار نمودن قلمه ها سپس در مرحله بعد قلمههای ریشهدار شده به منظور استقرار دائمی و کشت - با فواصل60 در 50 سانتیمتر - به گلخانه و در کرتهایی به ابعاد 1/5 در 3 متر منتقل شدند. به منظور تعیین ویژگیهای فیزیکی و شیمیایی خاک، خاک محل اجرای طرح آنالیز گردید - جدول . - 1 توصیههای کودی در این آزمایش با توجّه به حدود بحرانی عناصر در خاک صورت گرفت.
این آزمایش در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 6 تیمار در 3 تکرار به شرح :T1 - بدون کوددهی - ، :T2 - کوددهی بر اساس عرف زارع - ، :T3 - کوددهی بر اساس مصرف بهینه کود یا همان تجزیه خاک - ، :T4 - کود زیستی - ، + T2 :T 5 - کود زیستی - ، + T3 :T 6 - کود زیستی - و +T6 :T7 - پلیمر سوپرجاذب - انجام شد. نوع و مقادیر کودهای مورد استفاده در تیمارعرف زارع، 250 کیلوگرم در هکتار سوپرفسفات تریپل - قبل کشت - و 300 کیلوگرم در هکتار اوره - هنگام و حین کشت - بودند.
در تیمار مصرف متعادل کود، 250 کیلوگرم در هکتار کلریدپتاسیم - حین کشت و دیگر به صورت سرک سه ماه پس از کشت - و 60 کیلوگرم در هکتار کلات آهن از منبع سکوسترین 138 که در حین کشت به صورت خاکی به خاک اضافه شد. همچنین در این تیمار 350 کیلوگرم در هکتار اوره که در سه نوبت و 20 کیلوگرم سولفات منگنز در هکتار و قبل از کشت به خاک اضافه شد.
کود زیستی شامل نیتروکسین و فسفاتین - با توجّه به توصیه شرکت سازنده - به نسبت 1 به 5 با آب آبیاری مخلوط و با ریشه تلقیح شد. همچنین در طول دوره رشد 40 - روز پس از رشد - به همراه آب آبیاری نیز مصرف شدند. سوپرجاذب مصرفی از نوع A-200 - جدول - 2 بود که قبل از کشت با خاک منطقه ریشه مخلوط گردید. میزان مصرفی سوپرجاذب 3 گرم به ازای هر بوته بود. در طول فصل رشد از مصرف هر گونه سموم و علفکُش خودداری گردید. برداشت گیاهان در مرحله تمامگُل صورت پذیرفت.
جدول -1 خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک محل مورد آزمایش
نتایج و بحث
نتایج این پژوهش نشان داد که از نظر عملکرد پیکره رویشی برگ خشک تفاوت معناداری در سطح احتمال یک درصد بین تیمارهای مختلف وجود دارد - شکل . - 1 بر این اساس عملکرد برگ خشک در تیمار شاهد به مقدار 702 کیلوگرم در هکتار و در تیمارهای دوم 980، سوم 1300، چهارم 857، پنجم 1056، ششم1320 و هفتم 1503 کیلوگرم در هکتار به دست آمد.
طی پژوهشی توسط شاهحسینی و همکاران - 1391 - مشخص گردید که کاربرد سوپرجاذب به همراه کودهای زیستی نیتروکسین و بیوسولفور سبب افزایش عملکرد وزن خشک در گیاه دارویی ریحان گردید. همچنین مشخص شد که تیمار حاوی نیتروکسین و بیوسولفور که فاقد پلیمر سوپرجاذب بود از عملکرد کمتری نسبت به تیمار حاوی سوپرجاذب به همراه نیتروکسین و بیوسولفور برخوردار بود.
به طور کلی ترکیب پلیمرهای سوپرجاذب و مصرف بهینه کود و کود زیستی نسبت به سایر تیمارها دارای بیشترین عملکرد خشک بودند. پلیمرهای سوپرجاذب میتوانند آب حاصل از آبیاری را جذب کرده، از فرونشست عمقی آن جلوگیری کنند و کارایی مصرف آب را افزایش دهند. یک گیاه سهکربنه نظیر بهلیمو، در فرآیند فتوسنتز به ازایهر مولکول CO2، بهطور متوسط 500 مولکول آب از دست میدهد.
لذا گیاه به لیمو جهت انجام واکنش های درونی خود به آب زایدی بر خلاف گیاهان CAM نیاز دارد لذا هر عاملی که سبب شود میزان آب در دسترس این گیاه افزایش یابد سبب افزایش فرایندهای درونی این گیاه می گردد. به طور کلی بر اثر تنش آبی و بسته شدن روزنهها محتوای رنگدانههای فتوسنتزی خصوصاً کلروفیل در برگها کاهش مییابد - Burce, 1991 - که متعاقباً با کاهش میزان فتوسنتز، تولید ترکیبات هیدروکربن در گیاه کاهش یافته و با رقابت بین ریشه و سایر اندامهای گیاهی سبب کاهش تولید در عملکرد اندام هوایی گیاه می گردد.
بر این اساس میتوان اظهار داشت پلیمر سوپرجاذب با حفظ آب و جلوگیری از تنش، سبب افزایش عملکرد پیکره رویشی در گیاه بهلیمو شده است. ذکر این نکته ضروری است که با توجه به اینکه نیاز دقیق آبی گیاه به لیمو مشخص نبیست در این تحقیق از پلیمر سوپرجاذب استفاده گردید که با توجه به نتایج بدست آمده میتوان چنین استدلال نمود که نیاز آبی ااین گیاه با توجه به تاثیر مثبت پلیمر سوپرجاذب بالا می باشد. در عملکرد برگ خشک این گیاه تیمارهای مصرف بهینه + کود زیستی + پلیمر سوپرجاذب، مصرف بهینه + کود زیستی و مصرف بهینه کود بیشترین مقادیر را به خود اختصاص دادند. در این تیمارها اثرات کود زیستی در رابطه با در دسترس قرار دادن سایر عناصر و افزایش عملکرد مشهود است.
شکل :1 اثر تیمارهای مختلف کودی بر عملکرد برگ خشک گیاه دارویی بهلیمو
در ارزیابی کیفیّت اسانس پس از آنالیز دستگاهی و تفسیر نتایج آن، تعداد 15 ترکیب در اسانس بهلیمو شناسایی شدند که در مجموع بیش از 90 درصد از کل اجزا را به خود اختصاص دادند - جدول. - 3 ترکیبات با میزان حداکثر در تمام تیمارها شامل ژرانیال، نرال، لیمونن و 8،-1 سینئول بودند. هر چند این چهار ترکیب دارای ارزش دارویی و صنعتی هستند، امّا نرال به عنوان ترکیب اصلی دارای کاربرد گستردهای در صنایع مختلف هستند و شاخص و ارزش دارویی و صنعتی این گیاه وابسته به این ترکیب است.
از نظر مجموع این ترکیب به عنوان ترکیب اصلی، تیمارهای شاهد و مصرف بهینه کود+کود زیستی به ترتیب با کسب مقادیر 17/56 درصد و 22/89 درصد، کم-ترین و بیشترین میزان را به خود اختصاص دادند. در قیاس با شاهد تأثیر نهادههای زیستی و شیمیایی مورد استفاده در این پژوهش بر افزایش این ترکیبات مشهود است. در مطالعهای مهمترین ترکیبات اسانس برگهای گیاه را ژرانیال، نرال و لیمونن گزارش شده که با نتایج این پژوهش از لحاظ ترکیبات اصلی مطابقت دارد. نتایج این پژوهش به خوبی تبیین نمود که استفاده صحیح و اصولی از کودهای شیمیایی و زیستی متناسب با کمبود خاک و بر اساس آزمون خاک، سبب افزایش عملکرد رویشی و اعتلایکمّی وکیفی متابولیتهای ثانویه در گیاه دارویی بهلیمو میگردد.
