بخشی از مقاله
چکیده:
بازارها جایگاه مهمی در فرهنگ و معماري ایران دارند. معماري بازار وکیل شیراز، هرچند از بازار لار در جنوب استان فارس که در زمان صفویه بنا گردیده، متاثر شده است، لیکن با ویژگی هاي معماري خاص خود توانسته است، الگوي مناسبی براي بازارهاي فارس محسوب آید و سبک و سیاق معماري بازار سرپوشیده جهرم و اماکن الحاقی به آن هم از این مهم مستثنا نیست.شناسایی منشا سبک معماري بازار سرپوشیده جهرم، تطبیق روانبط عناصر سازنده آن با بازار وکیل و معرفی دقیق فضاها و نیز بیان ویژگی هاي هنري و معماري بازار سرپوشیده جهرم و همچنین پاسخ به این سوال که معماري بازار وکیل، چه تاثیراتی در ساخت عناصر معماري بازار سرپوشیده جهرم داشته است، از مهمترین اهداف این پژوهش محسوب می آید.لذا در جهت نیل به اهداف مورد نظر، ابتدا بناهاي هردو بازار، را با ارائه تصاویر و نقشه، توصیف و سپس به روش تطبیقی عناصر معماري آنها باهم مقایسه می گردند.از عناصر معماري قابل مقایسه آنها می توان به جهت بازارها، شیوه تاق زنی، ارتفاع چهارسوقها،کتیبه هاي آبی رنگ گچی بالاي سردر مغازه ها، سکوي سنگی تراشیده شده جلوي مغازه ها، منافذ تاق دار بالاي دکان ها جهت نوردهی و تهویه هوا، بادگیر بالاي چهارسوقها و درونگرا بودن اماکن الحاقی، از جمله کاروانسراها اشاره نمود و از جمله افتراقات و ویژگی هاي عناصر معماري بازار وکیل شیراز که در بازار سرپوشیده جهرم مشاهده نمی شود، می توان از عرض زیاد بازار وکیل، ارتفاع طاقهاي ضربی بازار، نقوش ترنجی بر روي سکوهاي جلوي دکان ها و همچنین بادگیرهاي ساده اي که بر روي بر روي طاقهاي ضربی ایجاد شده اند، نام برد و لازم به ذکر است که اختیارات و توانایی بانی و سازندگان، در مقیاس بازارها بی تاثیر نبوده است.
واژگان کلیدي: سبک اصفهانی، معماري زند و قاجار، بازار وکیل، بازارسرپوشیده جهرم.
مقدمه:
شهرستان جهرم در190 کیلومتري جنوب غربی شیراز قرار دارد. بازار سرپوشیده جهرم در محله ي سنان و مجاورت مسجد جامع، واقع شده و در فاصله سالهاي 1250 تا1256 هجري قمري به دستور حاکم جهرم،حاج محمدحسن خان ذوالقدر2 ساخته شده است - اطهري،. - 704 :1391بازارها بیشتر در امتداد مهمترین راه هاي اصلی شهر قرار داشته و اغلب موارد، راسته بازار، شاهراه اصلی بوده است که مهمترین و شلوغترین دروازه ها را به مرکز شهر متصل می کرد. در بیشتر شهرهاي اسلامی از جمله جهرم، مسجد جامع در کنار بازار قرار می گرفته است. این گونه شهرها که داري بازار و مسجد جامع بودند، اهمیت ویژه اي نسبت به شهر هاي دیگر داشتند. قابل بررسی است، که بناي مورد نظر با کدام یک از بناهاي دیگر همجوار یا نقاط دیگر قابل مقایسه و بازار شهرستان نامبرده از نظر تاریخی و بعد زمانی مربوط به کدام یک از دوره هاي اسلامی می باشد و همچنین اقلیم1، چه تاثیري بر سبک سیاق معماري بازار داشته و در این موارد فرضیاتی مطرح می شود، با توجه به اینکه مرکزیت حکومت زندیه در استان فارس بوده است، احتمال می رود بازار سرپوشیده جهرم، متعلق به دوره ي زندیه باشد. سبک معماري آن مربوط به سبک اصفهانی و همچنین بنا براساس شرایط اقلیمی داراي معماري درون گرا است و عناصر معماري آن، با بازار شهرستان لار و وکیل شیراز قابل مقایسه می باشد. با توجه به اینکه تالیفات پیشین در موضوع بازار سرپوشیده جهرم، به معرفی بنا بسنده کرده اند و جزییات و عناصر قابل مقایسه این دو بازار - سرپوشیده جهرم و وکیل شیراز - از ابهاماتی می باشد که تا به حال به صورت علمی مورد مطالعه قرار نگرفته است، لذا مقایسه تطبیقی عناصر معماري این دو بنا، ضروري به نظر می رسد.
روش انجام تحقیق
در پژوهش حاضر، جهت پیشبرد اهداف مورد نظر، ابتدا فضاهاي مختلف بازار سرپوشیده جهرم و وکیل شیراز را توصیف و سپس به روش تطبیقی عناصر معماري آنها با هم مقایسه و در نهایت مورد بحث و نتیجه گیري قرار می گیرند. در همین راستا با استفاده از تالیفات معماري بناهاي مربوطه، گزارشهاي میراث فرهنگی و گردشگري و همچنین بررسی میدانی هر دو بازار، به گردآوري اطلاعات پرداخته شده است.
مبانی نظري و پیشینه پژوهش
بدیهی است که در مورد بازارهاي ایران تالیفات متعددي تاکنون به رشته تحریر در آمده باشد. اما اطلاعاتی که در رابطه با بازار سرپوشیده جهرم موجود می باشد، بیشتر به صورت کلی است و به سبک و سیاق و منشا معماري اثر، پرداخته نشده و بیشتر اطلاعات آن به وقایع تاریخی مربوط به بازار خلاصه می شود - کرمی،1381؛صداقت کیش،1389؛ اطهري، - 1391 و به نام بازار سرپوشیده جهرم در قالب یک جدول اشاره شده است - کیانی،. - 1383 گزارشهایی از معماري بازار جهرم در آرشیو میراث فرهنگی فارس تنظیم شده که پلان این بنا نیز پیوست گزارش می باشد و همچنین بصورت اجمالی و جداگانه موقعیت، تاریخ و معماري بازارهاي جهرم و وکیل شیراز، معرفی شده است - ملازاده،. - 1379 در سفرنامه - نیپور، - 1354 اشاره به ساخت بازار بزرگی و کاروانسراهایی در شیراز شده است. براساس گزارش میراث فرهنگی فارس، الگوي معماري بازار وکیل را بازار لار و از نوع سبک، اصفهانی دانسته اند - اسلامی،1350؛پیرنیا، - 1389 و در تالیفاتی دیگر هم توصیف هر چند اندك از بازار وکیل شیراز شده است - سلطان زاده،1380؛ کیانی،1388؛نیلفروشان،. - 1391 با این حال تحقیقات علمی در مورد عناصر قابل مقایسه بناي بازار سرپوشیده جهرم با بازار وکیل شیراز صورت نگرفته است، که در این پژوهش به آن پرداخته می شود.
عناصر و فضاهاي بازار جهرم
بازار سرپوشیده جهرم از نوع بازارهاي صلیبی است، که با یک چهار سو به چهار جهت اصلی شمال، جنوب، غرب و شرق کشیده شده و چهار درب ورودي در چهار جهت راسته ها دارد و همچنین داراي فضاهاي دیگري با کاربرد هاي خاص، شامل راسته ها، حجره ها یا دکانها، کاروانسراها، مسجد و خانه خانم بازار می باشند، که در ادامه به مطالعه آنها خواهیم پرداخت.
راسته ها
راسته3 هاي بازار جهرم در چهار جهت اصلی کشیده شده اند - تصویر - 1 که داراي دکان - مغازه - در دو طرف آنها می باشند.
راسته غربی
راسته اصلی که طولانی تر از بقیه راسته ها است، در قسمت غربی قرار دارد. طول این راستا 115/30 متر و داراي 62 حجره است. دکان ها به صورت قرینه روبروي هم قرار دارند و در سمت شمالی این راسته به جاي یک مغازه، ورودي یا دالان کاروانسراي لاري ها قرار دارد. بیشتر مغازه هاي این راسته را بزازان تشکیل می دهند. عرض این راسته و راسته هاي دیگر تقریبا برابر است و فاصله بین سکوهاي جلوي دکان ها به 3 متر می رسد، که اگر دو سکوي80 سانتیمتري دوطرف را نیز در نظر بگیریم به4/60 متر می رسد - اطهري،. - 703:1391
راسته شمالی
راسته شمالی31 متر طول و 17 دکان دارد. ورودي این راسته هنوز شکل اولیه خود را حفظ کرده است و یک در بزرگ دو لنگه چوبی با دو ستون تاق نما دار و خشتی در دو طرف و یک تاق نماي مشبک بالاي آن دارد - همان - .
راسته جنوبی
راسته جنوبی 57/20 متر طول و شامل 35 مغازه است، که کاروانسراي گلشن در این راسته قرار دارد. کف این راسته امروزه با سنگهاي ساختمانی فرش شده و در فلزي بزرگی دارد که به خیابان منوچهري ختم می شود - همان - .
راسته شرقی
راسته شرقی با 24/40 متر طول،کوتاهترین راسته است. ظاهرا این راسته نیمه تمام مانده و شاید در نظر داشته اند که بعدها آن را ادامه دهند و تنها راسته ي بدون در بازار سرپوشیده جهرم است. این راسته داراي 12 دکان می باشد که در دو سمت تشکیل شده است - همان،. - 704
چهارسو یا چهارسوق
محل تقاطع راسته ها که فضاي وسیعی و هشت ضلعی را تشکیل داده و گنبدي مرتفع و بزرگ - تصویر - 2 را روي آن قرار گرفته است، چهارسوي یا چهارسوق4 بازار می گویند - همان: . - 706 در چهار ضلع آن، ورودي راسته ها و چهار دکان - حجره - در زیر
