بخشی از مقاله
چکیده
کتاب هزار و یک شب یکی از بهترین یادگاریهای متون کهن، که در بر گیرنده آداب و رسوم مردم مشرق زمین است. از ویژگیهای این کتاب، پرداختن به مجموعه آداب و رسوم و قصههای کهن مردم ایران، هند و سرزمینهای عربی و سرشار از نکات پندآموز و حکایتهای آموزشی است. در این قصهها همه طبقات مختلف مردم جامعه، پادشاهان، وزیران، بازرگانان و حتی مردم عادی حضور دارند و حتی برخی قصهها به زبان حیوانات در این کتاب آمده، به همین علت جذبه این کتاب برای کودکان خیلی زیاد است. هدف این مقاله آشنایی با قابلیتهای فراوان این کتاب و استفاده از آن به عنوان یک منبع داستانی برای تهیه کتابهای مصور کودکان میباشد.
روش پژوهش حاضر از نظر ماهیت توصیفی و جمعآوری اطلاعات آن با روش کتابخانهای صورت گرفته است. نتیجه این پژوهش نشان دهنده آن است که کتاب هزار و یک شب سرشار از درسهای زندگی و اخلاق، عشق و دلدادگی، بزم و رزمها و روایتهای نمادین از داستانهای حیوانات و موجودات غریب است و همواره منبع غنی از تجسم و تخیل به شمار آمده است و الهامبخش هنرمندان و نویسندگان به ویژه تصویرگران کتابهای کودک است. شناخت و آگاهی کودک و نوجوان نسبت به اساطیر و گذشته مردم اجتماع خود به آنها کمک میکند تا، علاوه بر آنچه در محیط امروزی خود میآموزند، تجربهای تازه کسب کنند که این تجربه به نوبه خود سهم بزرگی در شکل بخشیدن به تفکر و نگرش آنها نسبت به ارزشهای والای انسانی، اجتماعی، اخلاقی و باورهای اعتقادی دارد.
کلیدواژهها: هزار و یک شب، مصورسازی، ادبیات کودکان.
-1 مقدمه
از آغاز هزاره سوم و با دستیابی بشر به تحولات نوین و بسیار شگفت انگیز در عرصه ارتباطات و اطلاع رسانی در کشورهای مختلف دنیا علاقه به شناخت هویت ملی و قومی و تاریخی و میل بازگشت به ارزشهای گذشتگان نمود چشمگیری یافته است. هر جامعه که از رشد فرهنگی نسبی برخوردار است برای نهادینه کردن ارزشهای قومی خود در فکر و ذهن مردم اجتماع و کسب هویت و تشخیص بلا واسطه آن و انعکاس آن به دیگر جوامع از هیچ تلاش و سرمایهگذاری کلان فرو گذاری نمیکند. یکی از این گونه تلاشها، جذب میل و علاقه قشر کودک و نوجوان به شناخت و آگاهی نسبت به اساطیر و پهلوانان و گذشته مردم اجتماع خود است که از طریق رسانههای ارتباطی و در قالب آموزشهای مستقیم و غیرمستقیم صورت میپذیرد.
شاید کمتر کسی باشد که داستانهای هزار و یک شب را نشنیده و یا آن را نخوانده باشد. هزار و یک شب، مجموعه افسانههای کهن ایران باستان، هندوستان و رویدادهای دوران خلافت عباسیان است که با شیرینی و جاذبه خود هر شنونده یا خواننده را مجذوب میکند. ما کودکی خود را با افسانهها و قصههای کودکی به یاد میآوریم. قصهها، بی آنکه آگاه باشیم نطفه و نهاد شخصیتها را پیریزی میکنند. جوهره نمادین این قصهها همواره در کانون هستی ما حضوری فعال و قدرتمند دارد و میتواند چشمه خلاقیت و سرزندگی کودک در سالهای آتی زندگی باشد. قصهگویی و داستانپردازی از دیرباز بهترین وسیله برای انتقال مفاهیم بوده است زیرا لطافت و شیرینی که در داستان وجود دارد میتواند بهترین وسیله برای القاء هدف باشد.
هزار و یک شب نیز از جمله این گونه داستانها است. قصهگویی نجات بخش جان شهرزاد، شخصیت محوری هزار و یک شب است و چه بسا میتواند نجات بخش یک نسل و یک سرزمین باشد.یکی از شیوههای اصلی و اصیل و موفقیت آمیز جهانی در قرون اخیر در زمینه هدایت ذهن و علاقه کودک و نوجوان نسبت به گذشته ملت خود، تهیه و نشر کتاب بر اساس افسانهها و سرگذشت مردمان هر کشور میباشد.هزار و یک شب وسیلهای برای تعامل فرهنگهای گوناگون به شمار میآید و در انتقال فرهنگها و آداب و رسوم گوناگون نقش مهمی دارد. در این کتاب نماد و نشانهها و جنبههای تصویری وجود دارد که ناشی از باورهای مردم است. آنچه شاهد آن هستیم، خیل عظیم تصاویر بیارزش بازاری که از تلفیق نا متجانس و نا هماهنگ نشانهها است، که بدون هیچ گونه پژوهشی پدیده آمدهاند، هویت مشخصی ندارند، و در خور متن فاخر هزار و یک شب نیستند.
این نوع تصویرگری از دید نگارنده تصویرگری بازاری است که میتواند سطح سلیقه مخاطب کودک خود را پایین بیاورد و سبب شود تا کودک از همان ابتدا با تصاویر سطح پایین اخت شود.یکی از چالشهای تصویرگری کتاب هزار و یک شب، عدم توجه به متن و مخاطب به خصوص روایتگری است. تصاویر زیبایی را میبینیم اما از روایتگری، که لازمه تصویرگری کتاب است برخوردار نیستند، زیرا بسیاری از تصویرگران داستانهای هزار و یک شب را نمیشناسند.لذا در پژوهش حاضر تلاش شده است، با توجه به اهمیت شناخت داستانهای هزار و یک شب و فضاسازی آن، همچنین توجه کردن به محتوا و معنای نهفته در عناصر و شناخت نمادهای تصویری این کتاب؛ با داشتن اطلاعاتی در این زمینه، همواره پلی ارتباطی بر قرار شود میان گذشته تا حال و آینده و نیز بررسی تاثیر به کارگیری عناصر تصویری موجود در تصویرگری داستانهای هزارویک شب برای کودکان، از اهداف این پژوهش است.
در ایران در حالی که صدوهفتاد سال از ترجمه متن عربی هزار و یک شب به فارسی1 گذشته و با توجه به اینکه بسیاری ادعا دارند که هزار و یک شب یک متن فارسی است، اما هنوز فعالیت چندانی از سوی هنرمندان و ناشران این کتاب برای گروه کودک انجام نشده و نیز متاسفانه تا کنون تحقیقات اندکی در این حوزه انجام شده است.مانلی منوچهری در مقالهای تحت عنوان »بررسی کتب مصور ایرانی هزار و یک شب« سعی بر ارائه شرحی بر اولین تصویرسازی داستان هزار و یک شب در ایران داشته است.علی بوذری در مقالهای تحت عنوان »هزار و یک شب صنیع الملک؛ پلی بین شرق و غرب« به بررسی نقاشی قاجار و خصوصا مصورسازی نسخه خطی هزار و یک شب توسط صنیع الملک در این عصر پرداخته است و نیز به رعایت اصل ایرانی بودن و استقلال فکر و اندیشه این نقاش فرنگ رفته و همچنان تاثیر نپذیرفتن این آثار از فرهنگ و هنر اروپایی که در آن دوره باب بود توجه کرده است.
اولریش مازرلف در مقالهای تحت عنوان »هزار و یک شب برای کودکان« به بررسی و معرفی نسخههای باز آفرینی شده از هزار و یک شب برای کودکان پرداخته است.در این راستا، ابتدا کتاب هزار و یک شب و تاریخچه هنر تصویرسازی در رابطه با این کتاب بیان خواهد شد و سپس به معرفی و تجزیه و تحلیل تعدادی از تصاویر در خور اهمیت منتشر شده از دهه پنجاه تا کنون، توسط مصورسازان ایرانی و نامی کتاب کودک، از جمله: علی اکبر صادقی و محمد علی بنی اسدی و... که تصاویری را مناسب کودکان و هماهنگ با متن کهن، و پر رمز و راز برای داستانهای کهن شرقی آفریدهاند، پرداخته میشود.
-2 هزار و یک شب
هزار و یک شب را میتوان یکی از مهمترین و مادر قصههای جهان و متون ادبی چند ملیتی نامید که اصل آن برخاسته از داستانهای هندی، ایرانی و عربی است. هزار و یک شب و تاثیر عمیق آن بر ادبیات غرب و شرق عالم چنان آشکار است که قابل انکار نیست. این کتاب طی قرون منبع لایزال سرگرمی برای خوانندگان و چشمه الهام برای آنهایی بوده است که کار خلاقانه میکنند. این کتاب پیش از آنکه عربی باشد ریشه در افسانههای ایرانی کهن دارد. که قدمت آنها به قرن نهم پیش از
