بخشی از مقاله
چکیده
در مطالعات فرهنگی و هنری عهد قاجار - ناصری - نقاشیهای کتاب هزار و یک شب از ممتازترین آثار هنری ایران در تمام دوران قاجار است. کتاب هزار و یک شب صنیع المک مرجع تصویری مهمی است. کتاب دربردارنده شخصیتهای زن فراوانی است که نقشهای کارکردی و اخلاقی گوناگونی را به عهده دارند. صنیع الملک همگام با زبان راوی قصهها و رعایت اصول داستانها، فضایی دموکراتیک در باب زنان پدید آورده، که حاکی از تاثیرگذاری عمیق شهرزاد و دیگر زنان داستان بر وی است. حوزه مورد مطالعه در این مقاله تعدادی از نگارههای هزار ویک شب صنیع الملک و یک نسخه چاپ سنگی عربی است، برخی چاپهای عربی هزار و یک شب - لیلهَ ولیلهَ - قرن بیستم نیز مصور هستند، که معمولا توسط هنرمندان اروپایی مصور شده اند.
در این پژوهش، داستانها و تصاویری مورد مطالعه قرار گرفتهاند، که نقش محوری آنها را زنان به عهده دارند. مطالعه حالت های گونان زنان، برخی زیبا، برخی مکار و حیله ساز، کنیزکان و عجوزان، وتطبیق این نگارههای هنری با یک نسخه چاپ سنگی هدف مقاله حاضر است که حالتهای گوناگون زنان مورد بررسی قرار خواهد گرفت. همچنین روش اجرای پژوهش نظری بر پایه مطالعات تاریخی، تحلیلی است که با استفاده از منابع کتابخانهای، کتابها، پایاننامهها و مقالات، اطلاعات مورد نظر جمعآوری، تحلیل و سپس طبقهبندی و ارزیابی شده است.
کلیدواژه ها: هزار و یک شب،لیلهَولیلهَ، نگارگری، صنیع الملک، حالت زنان، چاپ سنگی.
مقدمه
هزار و یک شب در عهد رونق افسانهها و در زمان محمد شاه قاجار 1251 - ق.ه - بنا به اشاره »بهمن میرزا« فرمانروای آذربایجان توسط »عبداللطیف طسوجی« تبریزی از کتاب عربی، »الف لیله ولیله« چاپ 4 جلدی »بوطاق طبع مصر « به فارسی ترجمه شد . ترجمه فارسی نسخه با شیوایی و درایت تمام و توجه به ویژگیهای ادبی عصر قاجار با عنوان هزار و یک شب برگردانده و اشعار فارسی شمس الشعرا میرزا محمدعلی سروش اصفهانی در برابر پارهای از ابیات عربی متن اصلی پرداخته و گنجانده شد. نسخه ترجمه شده هزار و یک شب به سفارش ناصرالدین شاه و با مباشرت »حسین خان میرالممالک«، در تأیید همبستگی نقاشی و ادبیات با بهرهمندی از اسلوب هنر قاجار و سنت تصویری نقاشیرانی در شش مجلد بدون نام مؤلف 1142صفحه متن، 1134 - صفحه مصور و در - 3600 مجلس به مدت 7 سال اواخر - 1268 تا 1276ق.ه - نقاشی و کتابت شد. میرزاابوالحسن خان غفاری مشهور به صنیع الملک، سرآمد نقاشان دربار عصر ناصری، مجلسآرایی نسخه نفیس را به همراه 34 تن از شاگردان و نقاشان به شیوه آبرنگ عالی عهده دار شد - شیندشتگل، . - 132:1384
تحقیق حاضر، پژوهشی توصیفی- تحلیلی است که با استناد به منابع معتبر کتابخانهای، تصویری و الکترونیکی تهیه شده است. منابع تصویری نسخه خطی- مصور هزار و یک شب از ذخایر ارزشمند کتابخانه سلطنتی کاخ گلستان تهران به شماره ثبت - 12372-12367 - میباشد. منتخبی از تصویرهای کتابهای فهرست دیوانهای خطی کتابخانه سلطنتی زندگی و آثار استاد صنیع الملک و شاهکارهای نگارگری ایران است. کتاب داستانی هزار و یک شب که در میان بسیاری از مردم ملل با عناوین »الف لیله ولیله« و شبهای عربی معرفی شده بود؛ با حکایت خیانت همسران دو برادر حکمران از ملوک آل ساسان شهرباز و شاه زمان آغاز میشود. سپس در قالب مجموعه داستانهای عامیانه بلند و کوتاه با راوی چون شهرزاد دختر وزیر ملک شهرباز، در هزار و یک شب ادامه مییابد از نسخه مزبور در مییابیم که شهرباز چون از خیانت همسرش با یک غلام مطبخی آگاه میشود، او را به قتل میرساند و از آن زمان به بعد، از بیم خیانتی دیگر هر شب دختری را به بستر میبرد و بامداد بیاستثناء دستور میدهد سر از تنش جدا کنند.
پس از آنکه این کار مدتی ادامه مییابد، دختر وزیر که شهرزاد نام دارد، برخلاف میل پدرش داوطلب میشود . چون او را به نزد پادشاه میآورند، از وی میخواهد که اجازه دهد خواهرش دنیازاد ندیمه او باشد. شهرزاد از پیش به خواهرش یاد داده است که در زمان معین از وی بخواهد که برایش داستانی بگوید. دنیازاد منتظر میماند و آنگاه در زمانی که مناسب میبیند از شهرزاد میخواهد برایش قصهای بگوید. با آغاز سلطنت ناصرالدین شاه 1264 - ق.ه - نظام کارگاهی کتاب نگاری و مصورسازی تألیفات ادبی بار دیگر جهت مجلسآرایی کتاب هزار و یک شب که واپسین و بلندترین نمونه کتابآرایی نگارگری درباری ایران است، سنتهای دیرین نقاشی ایرانی را استحکام بخشید . تدوین و تنظیم این نسخه خطی و مصور از مهمترین دستاوردهای نگارگری قاجار در نیمه دوم قرن سیزدهم ق.ه است.
نکته اساسی و مهم این است که در بیشتر داستانها، الگوهای زنان متناسب با فضای اشرافی رویدادها میباشد. زیرا در چنین فضاهایی تعادل و تناسب ارزش زن و مرد همواره بیش از سطح اجتماع بوده است. زنانی چون شهرزاد، سیده زبیده، قوت القلوب، حیات النفوس، ملکهاَبریزه، سیده دنیا، سیده شمسه در کنار مردانی چون شهریار، هارون الرشید، تاج الملوک، نزهت الزمان و ملک شرکان در دربار حضور مییابند و نقش مهمی را بازی میکنند. »صنیع الملک نیز اغلب زنان را با لباسهای پر تجمل و نقشپردازی سنتی، در فضاهای درباری با رنگهای درخشان و پر تلألو در ترکیبی بسیار عالی توصیف کرده است. در موارد اندکی زنان طبقه عوام با آرایش متفاوت در شیوه پوشش سر، در نقش کنیزان سیاه پوست، دایهها، ندیمه ها و عجوزان در حال صحبت، خرید، پیغام رسانی و آشپزی نشان داده شدهاند.
معمولا قصه های هزار و یک شب، متنهایی مناسب تصویرسازی هستند.چرا که مخلوقات عجیب وغریب، فضاهای مجلل و ماجراهای مخاطرهآمیز به وفور در این حکایت ها دیده میشود. ولی با تمام این اوصاف، فقط یک نسخه مصور عربی از هزار یک شب به جامانده است. چاپهای عربی مشابه چاپهای برخی چاپ های عربی قرن بیستم مصور هستند. این کتابها معمولا اروپایی مصور شدهاند. اما برخلاف این جریان، »چاپهای سنگی هزار و یک شب در ایران«، تصاویر منحصر به فردی دارند. در این زمان، تصویرسازی چاپهای اروپایی هزار و یک شب نیز پیشرفتهای قابل توجهی داشته است. هزار و یک شب در ایران، 8 بار چاپ سنگی شده است« - ایروین،. - 3-4 : 1384
»میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری«
صنیع الملک در سال 9221 - ق3181 م - در کاشان در خانوادهای هنرمندی متولد شد. نخستین استاد او »مهر علی اصفهانی« از بنیانگذاران مکتب پیکرنگاری درباری بود. به واسطه کشیدن پردهای رنگ و روغنی از محمد شاه به دربار راه یافت 8521 - ق/2481 م - . در حدود سال 3621 - ق6481 / م - به ایتالیا رفت. در سه یا چهار سالی که در آنجا اقامت داشت، به رونگاری از آثار استادان اوج رنسانس پرداخت. وقتی به ایران بازگشت حدود دو سال از به تخت نشستن ناصر الدین شاه میگذشت و شاه او را به عنوان نقاشباشی دربار برگزید در این دوران او علاوه بر نقاشی پردههای چهرهنگاری رنگ روغن، آثار آبرنگی و آثار چاپی فراوان، دو پروژه بزرگ را عهدهدار بود. اول پردهء سلام عمارت نظامیه و دوم کتاب سترگ" هزار و یک شب" می باشد به دستور بهمن میرزا فرزند عباس میرزا نایب السلطنه،برادر محمد شاه و حاکم خراسان،در سال - 9521 ق/1781 م - کتاب هزار و یک شب را از 1 نسخهء عربی بولاق مصر به فارسی برگرداندند.
بعد از نخستین چاپ سنگی این کتاب در تبریز ،محمد شاه به فکر افتاد که نسخهء مصوری از آنرا برای کتابخانهء سلطنتی سفارش دهد.او نتوانست تصمیم خود را عملی کند،ولی جانشین او ناصر الدین شاه، به پاس شاگردی استاد قدیم، عبد اللطیف طسوجی، و یاد قصههای دوران کودکی، دستور داد نسخهء خطی مصوری از کتاب هزار و یک شب به مباشرت»حسینعلی خان معیر الممالک« رئیس خزانهء شاهی و رئیس مجمع الصنایع،در محل مجمع الصنایع تهیه شود .که هزار ویک شب با هزارن تصویر زیبا از صنیع الملک که فخر هنر ایران در دوره قاجار را به رخ جهانیان کشیده به یادگار باقی مانده است. - یحیی1328، ص - 21
