بخشی از مقاله
چکیده
کتاب هزار و یک شب داستانها یی با مضامین تغزلی، حماسی و عامیانه را در بردارد که اتصال آنها به فرهنگ و جهان بینی اساطیری و ادبیات غنایی، جایگاه آن را در عهد قاجار مهم جلوه داده است. هنر دوره قاجار با بهرهگیری از سنتهای پیشین و نگاهی به ناتورالیسم غربی و ادبپروری حکام این عهد، خصوصیات نوینی را وارد عرصه مجلسآرایی کرد: خصوصیاتی همچون چهرهپردازی، منظره-پردازی و پرسپکتیو. پیکرنگاری درباری با دارا بودن این مولفهها به سبکی جدید در نقاشی تبدیل شد و رویکردهای آن براساس میزان درک زیباییشناسی قاجاریه شکل گرفت.
پس از ورود صنعت چاپ، مصورسازی به روش چاپ سنگی همسو با پیکرنگاری درباری ادامه یافت. نسخه چاپ سنگی هزار و یک شب اثر میرزا علیقلی خوئی، با مکاشفهای بین تجربیات سنتی و رهیافتهای نوین شیوه جدیدی در مجلسآرایی قاجار عرضه کرد. لذا در این مقاله سعی شده است به شیوه توصیفی و تحلیلی ضمن بررسی شرایط اجتماعی دوره قاجار، ساختار پیکرنگاری درباری و تشابهات اصول آن با تصاویر هزار و یک شب را مورد بررسی قرار دهد. هدف مقاله تتبع در رهیافتهای پیکرنگاری درباری دوره قاجار و مقایسه آن با تصاویر چاپ سنگی هزار و یک شب است و سوالاتی که در این زمینه مطرح میشود بدین گونه است:
-1 آیا شرایط اجتماعی و سیاسی قاجاریه زمینه تولید نسخه چاپ سنگی با مضمون هزار و یک شب را دارا بود؟
-2 آیا میرزا علیقلی خوئی در ترسیم صحنهها از سبک پیکرنگاری درباری الهام گرفته است؟ -3 میزان تاثیر پذیری علیقلی خوئی از نقاشی درباری تا چه حد بوده است ؟
مقدمه
هنر ایران شامل هنری میشود که حاصل تفکر و بینش هنرمندان برای القای معانی ادبی و دینی و تاریخی است. هنر نقاشی در دربار قاجار با حمایت شاه و درباریان رونق یافت و هنرمندان به مصورسازی انواع ادبی همچون داستانهای حماسی و تغزلی، مذهبی با رویکردهای نوین پرداختند. یکی از این رویکردها گرایش به هنر چاپ سنگی بود که به علت مراودات دولت قاجار با ممالک غربی دستگاه چاپ توسط ولیعهد فتحعلیشاه؛ عباس میرزا وارد ایران شد و به سرعت مورد استقبال عموم قرار گرفت، زیرا اسلوب آن با هنر خوشنویسی و نگارگری ایرانی قرابت داشت. نقاشان درباری با الهام از محیط و جامعه، صحنهها و رویدادها را به تصویر میکشیدند و عادات مرسوم مردمان روزگار خود را نمایش میدادند.
نقاشیهای چاپ سنگی طیف وسیعی را دربر میگرفتند. این آثار علاوه بر بازنمایی شکل و نحوه پوشاک مردان و زنان و مجالس مهمانی، زندگی روزمره درباریان با آداب و سنن متداول کارگزاران دولتی را بازگو میکنند.گاهی نقاشیها شامل داستانهای اسطورهای و افسانهای همچون وقوع جنگها و مضامین دینی میشد و در بعضی دیگر زندگی امامان و شرح مصائب و سیره آنها ترسیم شده است. با این اوصاف هنر دوره قاجار حد واسط جهان سنتی و مدرن بود زیرا از یکسو با فرهنگ سنتی همخوانی و از سوی دیگر نگاه به دستاوردهای بیگانه داشت. هنر چاپ سنگی قاجاریه نیز مانند سایر شاخههای هنری بیتاثیر از این تحولات نبوده است.
میرزا علیقلی خوئی هنرمند دوره قاجار با بهرهگیری از رهیافتهای نوین این عصر توانست به خوبی چیرهدستی و مهارت خود را با تغییرات جامعه صنعتی همگام کند. در این نوشتار نخست اوضاع فرهنگی و هنری و شرایط مهیا شده توسط شاه قاجار برای هنرمندان توضیح داده میشود و سپس ظهور چاپ سنگی و بعد از آن تاثیرات سبک پیکرنگاری درباری در نسخ مصور چاپ سنگی مورد مطالعه قرار میگیرد. در خاتمه به معرفی میرزا علیقای خوئی و تاثیرات پیکرنگاری درباری در نسخه هزار و یک شب پرداخته میشود.
منابع مورد استفاده در این پژوهش بر پایه اطلاعاتی است که محققان خارجی انجام دادهاند. اولریش مارزلف در کتاب تصویرسازی داستانی در کتابهای چاپ سنگی فارسی - 1390 - به تفصیل درباره هنرمندان این سبک توضیح داده است و جواد علیمحمدی اردکانی در کتاب همگامی ادبیات و نقاشی قاجار - 1392 - شیوههای ادبی مطلوب عهد قاجار را شرح داده و تاثیرات مولفهها و صنایع ادبی دوره بازگشت ادبی را در سبک پیکرنگاری درباری را بررسی میکند. رویکرد این پژوهش بر پایه میزان الهامپذیری میرزا علیقلی خوئی در کتاب هزار و یک شب از پیکرنگاری درباری است، که در اینباره پژوهش جامعی تاکنون انجام نشده است. تلاش نگارنده در این پژوهش بر آن است که ضمن ارائه تحلیلی از اوضاع اجتماعی و سیاسی عصر قاجار، وجه اشتراک ساختاری بین تصاویر پیکرنگاری درباری و تصاویر کتاب چاپ سنگی هزار و یک شب حاصل نماید. از این حیث برای شناسایی و تحلیل تصاویر کتاب هزار و یک شب، اطلاعات مقاله به صورت کتابخانهای و جمعآوری مطالب و تحلیل و تفسیر عناصر بصری بر اساس تطبیق تصاویر است.
اوضاع فرهنگی و هنری دوره قاجار
عصر قاجار دوره بنیاد تحولات اجتماعی و سیاسی در ایران است. اوضاع اقتصادی قاجارها با سیستم کشاورزی و دامداری و تجارت و صادرات فرش و پارچه به اروپا رو به بهبود بود. امیرکبیر با احداث چندین کارخانه نساجی، کاغذسازی و سفالسازی و شیشهگری به رونق این بازار افزود. همزمان با رشد روز افزون اقتصاد قاجار، ادبیات و هنر نیز در این عصر همگام با وضعیت اجتماعی به بالندگی رسید. با روی کار آمدن فتحعلیشاه در 1312 ه. ق و در دست گرفتن ساختار سیاسی کشور، تحولی جدید در حکومت نوظهور قاجاریه پدید آمد. پنج سال نخست حکومت او به آرامکردن اوضاع کشور و سرکوب مخالفان گذشت، اما 33 سال از حکومت 38 ساله وی در آرامش نسبی سپری شد - اردکانی، . - 53 :1392 فتحعلیشاه در سرودن شعر دستی در سرایش داشت و خوشنویسی را به شیوه مطلوب مینوشت و لقب »خاقان« را در شعر برای خود انتخاب کرده بود. این زمینهها و علقههای هنری موجب شد تا به محض آرامش نسبی در دربار، شاعران و نقاشان و معماران و سایر هنرمندان را گرد هم آورد و به تبیین یک جریان هنری همت گمارد - همان، . - 58
فلور معتقد است: »شرکت فعال فتحعلیشاه در فرایند تولید سالهای نخستین دوره قاجار در ایجاد سبکها و شیوههای جدید هنری موثر و محوری بود . او برای کشیدن تک چهرههای خود حالت میگرفت و بر اجرای آن نظارت میکرد« - فلور و دیگران،. - 96 :1381 در زمان او شرایط برای نوزایی و رویکردی نوین در هنر درباری فراهم شد. زیرا فتحعلیشاه هنرمندان را در تهران گرد آورد و آنها را در نقاشخانه سلطنتی به کار هنرپروری گماشت. علاقه حکام قاجاری به هنر غرب و سفرهای دولتمردان و شاهان به ممالک دیگر سرآغاز واردات ذائقههای هنری بیگانه به ایران شد.
دوران ناصرالدین شاه زمان اوج واردات گسترده هنر غرب در پی سفر چند باره شاه به کشورهای فرنگی بود. در همین هنگام جهانگردان خارجی برای دیدن و تجربه آنچه »شرق اسرار آمیز« دانسته میشد به کشورهای خاورمیانه سفر میکردند و ارتباطات فرهنگی میان جامعه ایران و نخبگان آن کشورهای اروپایی افزون شد . - Scheiwiller, 2013:44 - پیشینه تاثیرپذیری از فرهنگ غربی به زمان صفویان در ایران مرتبط است، که در اواخر قرن یازدهم ه. ق آغاز شد و توسط هنرمندان استمرار یافت. شیوههای دیگر نقاشی نظیر شیوه رنگ و روغن که از اواخر قرن یازدهم آغاز شده بود و همچنین تزیینات لاکی در قالب قلمدانها و جلدهای منقوش که تا قرن دوازدهم ه. ق و نه به وسعت قرن سیزدهم ه. ق ادامه داشت - کن بای، . - 121 :1391
