بخشی از مقاله
چکیده
زنبور همه ساله در اینسکتاریومهاي دولتی و خصوصی استان گلستان پرورش مییابد و در سطح مزارع گوجهفرنگی، پنبه و سویا رهاسازي میگردد. این پژوهش با هدف ارزیابی تغییرات ویژگیهاي زیستی و تولیدمثلی این زنبور طی بیست نسل پرورش مداوم آن روي تخم بید غلات، در شرایط انسکتاریوم انجام گردید. نتایج نشان دادند که درصد خروج حشرات کامل، طول عمر حشرات ماده و میانگین روزانهي پارازیتیسم به شکل معنیدار تحت تاثیر پرورش مداوم زنبور قرار گرفتند.
درصد خروج حشرات کامل در مقایسه با طول عمر و میانگین روزانهي پارازیتیسم زنبورهاي ماده از نوسانات کمتري برخوردار بود و میانگین آن در تمام نسلها از حداقل استاندارد 80 - IOBC درصد - بالاتر به دست آمد. میانگین روزانهي پارازیتیسم در نسلهاي اول و دوم نسبت به زنبورهاي نسل مادري افزایش معنیداري یافت اما در فاصلهي نسلهاي نهم تا بیستم به شکل معنیداري نسبت به هشت نسل اول کاهش یافت. با توجه به کاهش قدرت پارازیتیسم زنبور بویژه از نسل نهم به بعد، انجام اقداماتی مانند متنوع ساختن شرایط محیطی پرورش و تقویت ژنتیکی جمعیت از طریق وارد کردن افراد وحشی به کلنی، توصیه میگردند.
کلمات کلیدي: زنبور ، پرورش مداوم، بید غلات، ویژگیهاي کیفی
مقدمه و هدف
زنبورهاي خانوادهي مهمترین گروه از پارازیتوییدهاي تخم به شمار میروند و به دلیل آن که آفت را پیش از شروع تغذیه و در مراحل ابتدایی زندگی از بین میبرند، از اهمیت خاصی برخوردار هستند . جنس با دارا بودن نزدیک به 210 گونهي توصیف شده، معروفترین جنس این خانواده به شمار میرود و در کنترل بیولوژیک بالپولکداران آفت مانند ساقهخوارهاي غلات، کرم غوزهي پنبه و نیز برخی از برگخوارها از اهمیت زیادي برخوردار است .
در حال حاضر، در حدود 19 گونه از جنس در بیش از سی کشور جهان به منظور کنترل بیش از بیست آفت مختلف در محصولاتی مانند ذرت، پنبه، نیشکر، درختان میوه، سبزیجات و درختان جنگلی مورد استفاده قرار میگیرند. بین 16 تا 32 میلیون هکتار از اراضی کشاورزي و جنگلی دنیا همهساله در معرض رهاسازي اشباعی پارازیتوییدها قرار میگیرند که بخش عمدهاي از این رهاسازيها به زنبورهاي تریکوگراما تعلق دارد.
تاکنون یازده گونه از زنبورهاي جنس از مناطق مختلف ایران گزارش شدهاند که از میان آنها گونهي فراوانترین گونهي جمعآوري شده به ویژه در استانهاي شمالی کشور میباشد . در طول چند دههي اخیر، از گونههاي مختلف تریکوگراما به منظور کنترل بیولوژیک بالپولکداران آفت مانند کرم گلوگاه انار، کرم ساقهخوار برنج، کرم سیب، ساقهخوار اروپایی ذرت و کرم غوزهي پنبه در مناطق مختلف ایران استفاده شده است و در سالهاي اخیر، این روند شتاب بیشتري به خود گرفته است.
در حال حاضر، زنبور در انسکتاریومهاي دولتی و خصوصی استان گلستان به طور گستردهاي پرورش مییابد و به منظور کاهش جمعیت کرم غوزهي پنبه در سطح مزارع گوجهفرنگی، پنبه و سویا رهاسازي میگردد. با توجه به اهمیت کنترل کیفیت در بهینهسازي برنامههاي پرورش انبوه و نبود مطالعهي مشابه روي گونه ي در ایران، این پژوهش با هدف ارزیابی تغییرات ویژگیهاي زیستی و تولیدمثلی این زنبور در طول بیست نسل پرورش مداوم روي تخم بید غلات در شرایط انسکتاریوم انجام گردید. نتایج این پژوهش میتواند میزان تاثیر پرورش پیاپی این زنبور روي تخم بید غلات - به عنوان اصلیترین میزبان جایگزین - را بر نشوونما و قدرت پارازیتیسم آن مشخص نماید و مدت زمان - تعداد نسل - بهینه را جهت استمرار پرورش تعیین کند.
تئوري و پیشینهي تحقیق
محققان علم کنترل بیولوژیک از سالها پیش این فرضیه را مطرح ساختهاند که ویژگیهاي زیستی و تولیدمثلی دشمنان طبیعی پس از چند نسل پرورش پیاپی روي یک میزبان یا طعمه ي مشخص در شرایط بستهي آزمایشگاه یا انسکتاریوم، کاهش مییابد و براي این کاهش، دلایل مختلفی مانند جفتگیري با خویشاوندان، قرار گرفتن جمعیت در یک شرایط ثابت از نظر عوامل محیطی و زیستی و نبود گزینش براي غلبه بر تنشهاي ناخواسته و نیز فقدان رقابت ذکر شدهاند .
در زمینهي تاثیر پرورش متوالی زنبورهاي جنس در شرایط آزمایشگاه یا انسکتاریوم بر ویژگیهاي زیستی و تولیدمثلی آنها گزارشهاي متعددي ارایه شده اند تاثیر منفی پرورش متوالی زنبورهاي جنس تریکوگراما بر برخی از ویژگیهاي زیستی و تولیدمثلی آنها مانند میانگین روزانهي پارازیتیسم و نسبت افراد ماده ، طول عمر و قدرت پرواز گزارش شده است.
نتایج پرورش زنبور به مدت 9 تا 12 نسل روي چهار میزبان جایگزین مختلف از جمله بید غلات نشان داد که با افزایش تعداد نسلهاي پرورش، مقادیر برخی از ویژگیهاي زیستی زنبور مانند طول عمر، زندهمانی نتاج و تعداد نتاج به ازاي هر تخم کاهش یافتند اما میزان پارازیتیسم و نسبت جنسی زنبور تغییر معنیداري نکردند . پرورش زنبور به مدت صد نسل پیاپی در شرایط آزمایشگاهی باعث کاهش قدرت پارازیتیسم، نسبت جنسی و طول عمر زنبور از نسل بیستم به بعد گردید. البته میزان این متغیرها از نسل 70 به بعد دوباره رو به افزایش گذاشت .
پرورش پیاپی زنبور روي تخمهاي بید غلات نشان داد که طی هشت نسل پرورش مستمر این زنبور، قدرت پرواز و تحرك آن به تدریج کاهش یافت، به گونهاي که بیشترین درصد زنبورهاي فاقد قدرت پرواز 74/4 - درصد - در نسل هشتم مشاهده گردید .
مواد و روشها
مکان و زمان انجام آزمایش این پژوهش طی سالهاي 1392 و 1393 و با هدف بررسی تاثیر پرورش مداوم زنبور روي تخم بید غلات، بر ویژگیهاي زیستی و تولیدمثلی آن در انسکتاریوم حفظ نباتات شهرستان گرگان، انجام گرفت. تمام مراحل پرورش و نیز انجام آزمایشها در یک اتاق پرورش به ابعاد 5×4 متر با دماي 25±2 درجه سیلسیوس، رطوبت نسبی 60±5 درصد و دورهي نوري 16 ساعت روشنایی به 8 ساعت تاریکی انجام گرفتند.
به دست آوردن زنبورهاي مادري
جهت به دست آوردن زنبورهاي مادري، قطعات کاغذي حاوي تخم بید غلات به عنوان تلهي تخم در مزارع گوجهفرنگی اطراف گرگان نصب شدند. پس از یک تا دو روز قطعات کاغذي به آزمایشگاه منتقل و به منظور خروج زنبورهاي مادري در داخل ظروف پلاستیکی شفاف به ابعاد 16×9×9 سانتیمتر قرار داده شدند. زنبورهاي مادري خارج شده به مدت بیست نسل مداوم روي تخم بید غلات، به عنوان میزبان جایگزین، پرورش یافتند و در هر نسل، سه ویژگی مهم شامل درصد خروج زنبورهاي کامل، طول عمر زنبورهاي ماده و میانگین روزانهي پارازیتسم آنها اندازهگیري شدند. تخمهاي بید غلات مورد نیاز در طول پرورش، از انسکتاریومهاي شهرستانهاي ساري و بهشهر تهیه میشدند.
اندازهگیري ویژگی هاي زیستی و تولیدمثلی
به منظور اندازهگیري درصد خروج حشرات کامل تعدادي ورقهي کاغذي حاوي تخم میزبان درون قوطیهاي پرورش در اختیار زنبور قرار گرفتند. پس از گذشت یک تا دو روز، ورقههاي حاوي تخم از قوطیهاي پرورش خارج شدند و به مدت چهار تا پنج روز در شرایط اتاق پرورش قرار گرفتند تا علایم پارازیتیسم - سیاه شدن تخمها - در آنها ظاهر شوند.
پس از ظهور اولین علایم پارازیتیسم، ورقههاي حاوي تخم به قطعات کوچکتر برش داده شدند و تعداد 10 عدد از این قطعات که حاوي 80 تا 120 عدد تخم پارازیته شده بودند به صورت جداگانه درون لوله هاي آزمایش - به قطر دهانهي 12 و ارتفاع 75 میلیمتر - قرار گرفتند. لولههاي آزمایش تا زمان خروج آخرین حشرهي کامل زنبور در شرایط اتاق پرورش نگهداري شدند. تمام حشرات کامل پس از خروج به تفکیک افراد نر و ماده شمارش شدند و با توجه به تعداد اولیهي تخمهاي پارازیته شده، درصد خروج حشرات کامل محاسبه و یادداشت گردید.
به منظور اندازه گیري طول عمر و میانگین روزانهي پارازیتیسم در هر نسل، تعداد 40 جفت زنبور نر و مادهاي که بلافاصله از تخم خارج شده بودند به صورت جداگانه به داخل لولههاي آزمایش - داخل هر لوله یک جفت زنبور - منتقل شدند و دهانهي لوله ها به وسیلهي یک قطعه پنبهي تمیز مسدود گردید. به منظور تغذیهي زنبورها، روزانه مقداري آب عسل20 درصد به وسیلهي یک عدد سوزن باریک به سطح داخلی لولههاي آزمایش کشیده میشد.
همچنین، روزانه یک قطعه برش کاغذي که حاوي حداقل صد عدد تخم میزبان بود در اختیار زنبورهاي درون لولهي آزمایش قرار میگرفت. هر 24 ساعت و تا زمان مرگ زنبورهاي مادهي داخل لوله، قطعهي کاغذي حاوي تخم میزبان با یک قطعه ي جدید جایگزین میگردید. برشهاي کاغذي پس از خارج شدن از لولههاي آزمایش به تفکیک داخل ظرفهاي پتري به قطر دهانهي شش سانتیمتر انتقال مییافتند و در شرایط اتاق پرورش نگهداري میشدند. پس از گذشت حدود شش روز و سیاه شدن تخمهاي پارازیته شدهي درون ظروف پتري، تعداد تخمهاي پارازیته شده در هر روز شمارش و ثبت گردید.
