بخشی از مقاله
چکیده
از دیرباز تاکنون ایالات جنوبی ایران به دلیل مجاورت با خلیج فارس داراي موقعیت استراتژیک میباشند. به دلیل وضعیت مطلوب اقتصادي خلیج فارس، همواره این مکان مورد توجه اقوام وملل گوناگون بوده است. بنابراین در کنار این دریاي تاریخی بنادر تجاري بسیاري احداث شد و این سکونتگاههاي تجاري به سرعت مراحل رشد و شکوفایی خود را پشت سر نهادند. بندر مهروبان به عنوان یکی از بنادر مهم خلیج فارس در منطقه مطرح بوده است. این بندر جزء ناحیه ارجان یا بهبهان کنونی بوده است و به عنوان یکی از لنگرگاههاي تجاري در تاریخ خود معرفی شده است.
در این پژوهش سعی شده است در وهله نخست با بررسی منابع جغرافی و تاریخی به ذکر شمهاي از تاریخچه بندر مهروبان پرداخته شود و در مرحله بعد با تبیینی از موقعیت این بندر تجاري ، نقش خلیجفارس را در نامگذاري این بندر مشخص نمود.
واژگان کلیدي: خلیج فارس، بندر مهروبان، تجارت
مقدمه
خلیج فارس به واسطه موقعیت استراتژیک و سوق الجیشی که در طول تاریخ در منطقه خاورمیانه دارا بوده است همواره به عنوان یکی از شاهراهاي مهم بازرگانی جهان محسوب شده است. به دلیل عبور راه ادویه از خلیج فارس بنادر و شهرهاي آن از موقعیت ممتاز تجاري و اقتصادي برخوردار بودند. بندر مهروبان که به اسامی گوناگون خوانده شده است به دلیل قرار گرفتن در مجاورت خلیج فارس به شکوفایی و آبادانی رسید. در اکثر منابع تاریخی و جغرافیایی به نقش بندر مهروبان در منطقه خوزستان و فارس اشاره شده است و آن را یکی از بنادر آباد خلیجفارس ذکر کردهاند.
این بندر تجاري در تاریخ خود نقشی همانند جزیره هرمز در منطقه خلیجفارس دارا بوده است. تجار و بازرگانان براي رفتن به هندوستان و دیگر مراکز بازرگانی ناگزیر بودند در بندر مهروبان لنگر بیاندازند. و این خود باعث رونق تجاري این شهر شد. از اینرو در این پژوهش به عنوان مدخل، به پیشینه تاریخی مهروبان و نقش این بندر در تجارت دریایی منطقه خلیج فارس پرداخته شده، تا با توجه به آن بتوان اهمیت خلیجفارس را در روند شکلگیري این شهر تجاري نشان داد.
جغرافیاي تاریخی
سرزمینی که قومی بزرگ مانند قوم پارس در آن سکنی داشت، بی شک آن قدر آباد و پرجمعیت بود که نه تنها در دامنه ارتفاعات پربرف و دشتهاي معتدل شمالی آن حیات و نشاط زندگی و تلاش مداوم وجود داشت، بلکه جبر طبیعت، مقتضیات جغرافیایی، کنجکاوي و تسهیلات ارتباط بازرگانی از راه دریا، مردم را در نقاط مختلف این سرزمین بزرگ، یعنی تمامی خاك و آب پارس و خوزستان، پراکنده ساخت و در ساحل و جزیره به کار و زندگی و تلاش و تکاپو واداشت.
تاریخ مهروبان با سرگذشتهاي تاریخی خوزستان و خطه غربی پارس همراه و آمیخته است، ولی اشارات تاریخی مستندي که خاص این شهر و بندر به روزگار عیلامیان و هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان باشد، در دست نیست و یا نویسنده از آن آگاه نمیباشد. ارتباط تجاري ارجان و ریواردشیر - ریشهر - در دوره ساسانیان از طریق بندر سینیز و بندر جنابه - گناوه - انجام میگرفته است، پس اگر مهروبان وجود داشته تنها یک آبادي کم اهمیت و کم تردد ساحلی بوده است. پس در یک جمع بندي هرچند موقت میتوان نتیجه گرفت که مهروبان تا قبل از قرن دوم هجري یک آبادي با چندین خانوار ماهیگیر بوده است.
منابع جغرافیایی، از قدمت تاریخی مهروبان، و نیز موقعیت جغرافیایی و حدود و اقلیم آن سخن گفتهاند. اکثر جغرافی نویسان مهروبان را جزء ارجان دانستهاند. در زمینه قدمت ارجان منابع آن را ساخته قباد ساسانی ذکر کردهاند: - ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق بن ابراهیم الهمدانی، معروف به ابن الفقیه، که کتاب جغرافیاي او، مختصر کتاب البلدان در 279 هجري قمري تألیف شده است ارجان را ساخته قباد ساسانی دانسته است.
این گزارش، قدمت این منطقه تاریخی را در اختیار ما قرار میدهد: - - ارجان از بناهاي قبادین فیروز است و بفرمود تا میان فارس و اهواز شهري ساختند و آن را برقباد نامید. و همان است که اکنون ارجان گویند - - .ابوالقاسم عبیداالله بن عبداالله بن احمد خردادبه خراسانی که در قرن سوم هجري زندگی میکرد، از تقسیمات جغرافیایی فارس نام میبرد و ناحیه ارجان را جزء ایالت فارس ذکر میکند: - - فارس را پنج ناحیه است: استخر و شاپور و اردشیرخره و دارابگرد و ارجان و فسا - - .[5] و جیهانی نویسنده اشکالالعالم نیز ماهروبان را : - - فرضه ارجان - - دانسته است. و مناطق اطراف آن را - - شهرهاي فارس و خوزستان تا ساحل سنیز - - میداند. استخري نیز آن را - - فرضه ارغان - - ذکر کرده است.
الملک المؤید عمادالدین اسماعیل بن علی معروف به ابوالفداء، مورخ و جغرافیدان عرب در تقویم البلدان مهروبان را جزء شهرهاي جنوبی ایالت فارس مینویسد: - - بلاد فارس منقسم است به جنوبی و شمالی. از شهرهاي جنوبی است. مهروبان - - ...در مورد وضعیت آب و هواي بندر مهروبان با توجه به موقعیت جغرافیایی این بندر و قرار گرفتن آن در جنوب ایران، جغرافی دانان و سیاحان اسلامی به نکات ارزندهاي اشاره کردهاند.
استخري در مسالک الممالک ذیل نواحی گرمسیر پارس: - - ارغان، ماهی رویان.... - - را مینویسد. ابن حوقل نیز در صوره الارض مهروبان را داراي آب و هواي گرم معرفی میکند: - - سینیز و مهروبان سخت گرمسیرند. ابن بلخی نویسنده فارسنامه نیز این گزارش را تکمیل میکند و هواي مهروبان را: - - گرمی و عفونت و ناخوشی بدتر از ریشهر است - - توصیف میکند. ابومعین ناصربن خسروبن حارث قبادیانی بلخی، معروف به ناصرخسروقبادیانی، حکیم و جهانگرد و شاعر فارسی زبان که در نیمه اول سده پنجم هجري از شمال خلیج فارس دیدن کرده است.
در مورد وضعیت آب آشامیدنی مردم مهروبان در سفرنامه خود یاد کرده است. وي مینویسد: - - شهري بزرگ است بر لب دریا نهاده. آب ایشان از باران بود، و غیر از آب باران ، چاه و کاریزي نبود که آب شیرین دهد - - . وي این نکته را خاطرنشان میکند که با وجود نبود چاه و قنات در مهروبان : هرگز تنگی آب نبود نام مهروبان در ادوار مختلف تاریخی منابع جغرافیایی در ادوار مختلف تاریخی به عناوین گوناگون به توصیف این بندر تجاري پرداختهاند:اصطخري که کتاب مسالک و ممالک خود را در سال 340 هجري قمري نوشته است، با عنوان - - ماهی رویان - - از آن یاد کرده است.
محمد بن احمد شمس الدین المقدسی جغرافی دان قرن چهارم و نویسنده کتاب احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم از این بندر با نام: - - مهربان در کنار دریا و جامع نیز در کرانه است - - توصیف میکند.اما جیهانی نویسنده اشکال العالم در کتاب خود با عنوان: - - مهرویان - - از آن نام میبرد.ابن بلخی مؤلف فارسنامه با عنوان - - مهروبان - - مینویسد: - - شهري است بر کنار دریا، چنانکه موج دریا، بر کنار شهر میزند - - . لسترنج خاورشناس انگلیسی نیز آن را بندر مهروبان معرفی میکند. حمداالله بن ابی بکر مستوفی قزوینی، شاعر و مورخ و جغرافی نویس ایرانی در کتاب نزهت القلوب میگوید: - - پارسیان ماهیروبان خوانند - - .آرنولد تالبوت ویلسون در سفرنامه خود از: - - شهر مهروبان یا ماهرویان - - نام میبرد.
