بخشی از مقاله
چکیده
با توجه به نص صریح قوانین اسلامی و سفارش هاي متعدد در زمینه حفظ و نگهداشت هر چه بهتر محیط و کوشش جهت حفظ پاکیزگی آن » النظافه من الایمان « همواره شاهد محیطهاي منزه فردي ، اجتماعی، صنعتی و غیره در جهان اسلام بوده و هستیم اما در دهههاي اخیر افزایش سریع جمعیت، رسوخ مشی سود انگاري، غلفت در عمل به فرامین عالیه اسلامی در زمینه رابطه انسان و محیط زیست، باعث چالشهایی در محیط زندگی در کشورهاي اسلامی شده است. این مقاله، با هدف ارائه تصویري از سیماي محیط زیست در کشورهاي اسلامی به بررسی چالشهاي موجود در این زمینه پرداخته و سعی کرده تا با یادآوري جایگاه محیط زیست در دین مبین اسلام به ارائه راهکارهاي جهت رفع چالش هاي موجود بپردازد تا از این راه شاهد محیطی مطلوب و ایدهآل جهت زندگی انسان »خلیفه الرحمن« بوده باشیم.
مقدمه
بدون شک هر قدر ایدئولوژي دینی ریشهدار و با طبیعت و نهاد خواست و تمایلات انسانها نزدیکتر باشد و هماهنگی بیشتري از خود نشان دهد، از قدرت و توان فزون تري برخوردار است و پدیدههاي برانگیخته از آن نیز تداوم بیشتري دارند. بر همین اساس، پدیدههاي محیطی منبعث از ایدئولوژي الهی اسلامی، با روح و جان آدمیان سازگاري بیشتر و طبیعیتري دارند. به علاوه ایدئولوژي اسلامی، مشوق بارزي در ایجاد رابطهاي منطقی، عقلایی و پایدار بین انسان و محیط اطراف و مقدار بهرهبرداري از امکانات و مواهب الهی با نگاه به آینده به شمار میآید.
امروزه با توجه به افزایش سریع جمعیت و شدت فشارهاي وارده بر منابع طبیعی، مشکلات زیست محیطی در بخش وسیعی از جهان و از جمله کشورهاي اسلامی پدیدار گردیده است. اگر چه برخی از این مشکلات، منشأ طبیعی دارند لیکن بسیاري از آنها، ناشی از عدم آگاهی از رابطه انسان و محیط و روشهاي نادرست بهرهبرداري از منابع محیطی است. این مقاله با مقدمه و تعاریف مربوطه شروع شده و پس از بیان رابطه ایدئولوژي و محیط ، سیماي محیط زیست در جهان اسلام را به تصویر کشانده است. آنگاه ضمن اشاره به وضعیت بهرهبرداري مسلمانان از منابع طبیعی، جایگاه ویژه محیط زیست فردي، جمعی، تولید و کار و محیط زیست شهري در دین اسلام را مورد تحلیل قرار داده است. در پایان با تبیین چالش هاي محیطی در کشورهاي اسلامی، راه حلهاي لازم حهت توسعه پایدار محیط زیست ارائه گردیده است.
مفاهیم و مبانی نظري تحقیق
الف- ایدئولوژي : از نظر لغوي، ایدئولوژي عبارت است از : بحث در تصورات مبحث فکریات، خیال و نظر، علم افکار معانی، علم افکار که درباره اصل و مبدأ افکار مطالعه و بحث میکند. اصطلاح ایدئولوژي - Ideology - از دو کلمه لاتین » ایده - Idea - « به معنی تصور، اندیشه، فکر و ذهن و » لوژي - Logy - « که پسوندي به معناي شناخت یا شناسی است، ترکیب شده است. کاربرد این اصطلاح از نظر تاریخی به فیلسوف معروف فرانسوي در زمان انقلاب کبیر فرانسه - اواخر قرن هجدهم - به نام » دستودوتراسی« - Destutt de Tracy - برمیگردد. او این اصطلاح را براي علم ایدهها انتخاب کرد. تعریف او یعنی » علمی همراه با مأموریت « ، - مسئولیت - ، بیانگر علمی است که هدفش خدمت به بشر و حفظ و حمایت او و رهانیدن ذهن او از تعصب و آماده ساختن او براي پذیرش حکومت عقل است - علی بابایی ، . - 92 : 1369 به طور کلی بیشتر متفکرین، از ایدئولوژي به عنوان یک عامل مهم در کیفیت زندگی ما نام میبرند - شکویی ، . - 46 : 1382
ب- اسلام : دین مبین اسلام که اکنون با بیش از 50 کشور جهان از سواحل شمال غربی قاره افریقا تا مجمع الجزایر اندونزي در جنوب شرقی آسیا در 170 درجه طول غربی- شرقی و 70 درجه عرض شمالی – جنوبی گسترده شده - احمدیان، - 15 : 1382، طبق برآورد دایره المعارف بریتانیکا در سال 1997 بیش از یک میلیارد و 160 میلیون نفر جمعیت داشته است - کتابی ، . - 287 : 1368
از نظر ماهیت؛ اسلام دین صلح، سلامت و آرامش است که در آن به سعادت و خوشبختی انسانها تاکید شده ؛ به طوري که در باب معنی اسلام در فرهنگ لغت دهخدا آمده، اسلام عبارت است از : گردن نهادن، اسلام آوردن، مسلمان شدن، فروگذاشتن، رویانیدن زمین درخت سلم را، به صلح درآمدن، به سلامتی در آمدن، دین پذیرفتن، اطاعت از امر و نهی خدا - دهخدا، :1373 جلد . - 28
ج- محیط : از نظر لغوي محیط - - Environment عبارت است از: مقابل محاط، اسم فاعل از احاطه ، فراگیرنده و احاطه کننده - دهخدا، : 1373 جلد 28، - اما از نظر مفهوم، محیط به راحتی قابل تعریف نیست زیرا این عبارت کاربرد بسیار گستردهاي دارد. با این حال به نظر میرسد که این عبارت از لغت فرانسوي - Environir - به معنی پیرامون، گرفته شده است - . - Chandna 2002: 21 از نظر اصطلاحی، به هر چیزي که در بیرون از افراد قرار داشته و به نحوي با آنها در ارتباط است ، محیط گفته میشود. چنین تعبیري، نه تنها محیط طبیعی را در بر میگیرد، بلکه سازمانهاي انسانی را نیز شامل میشود. در جغرافیا، مفهوم محیط به آن چیزي اطلاق میگردد که همه خصوصیت هاي مکانی یا ناحیهاي را داراست. به تعبیر دیگر به مجموعه عناصري که نقطه استقرار پدیده و پیرامون آن را میپوشاند، محیط اطلاق میشود - بدري فر ، . - 16 : 1383 در سال 1970 میلادي، » اچ . ام . پراشفسکی « در مورد محیط جغرافیایی چنین اظهار نظر کرده است: » تنها کل محیط وجود دارد که درآن، انسان یکی از اجزاي محیط شناخته میشود و در وابستگی متقابل با سایر اجزا و ترکیب دهندة محیط عمل میکند« برابر این طرز تفکر، انسان نمیتواند بدون ارتباط با سایر اجزا و عوامل محیطی، به زندگی خود ادامه دهد - شکویی، . - 115 :1375 در دانش اکولوژي، محیط زیست یک موجود زنده، به مفهوم هر چیزي است که امکاناتی براي زیست و تکثیر آن فراهم آورد. » پتر کروپوتکین - Peter kropotkin - آنارشیست معروف معتقد است، عدم تعادلهاي محیطی بازتاب عدم تعادل هاي روابط انسان و محیط اوست - شکویی، . - 247 : 1382
د- جنبه مذهبی محیط : انسانها، حاکمان مخلوقات سیاره زمین میباشند. کار آنها، آرام کردن، تربیت کردن و سرو سامان دادن به طبیعت و حیات وحش است، خداوند این وظیفه را به عهده انسانها گذاشته زیرا، قبل از سامان بخشی به طبیعت و حیات وحش، در آن چیزي جز اهریمن منشی و تهدید وجود نداشته است. زمانی این دنیاي خشن به مطلوبیت رسید که انسان کنترل و مداخله آن را از طریق رشد و تکامل خود به دست گرفت - شکویی ، . - 15 : 1382
و- مکاتب فلسفی عمده در زمینه محیط گرایی : شباهت رابطه انسان و محیط به معماي »اول مرغ پدیده آمد یا تخم مرغ « همیشه اندیشمندان مختلف ازجمله جغرافیدانان را در طول تاریخ به تحیر و پرسش وا داشته، که آیا محیط ما را کنترل کرده است؟ یا محیط فرصتی براي پیروزي انسان در میدان زندگی بوده است ؟ لذا اندیشههاي فلسفی در قالب مکاتب عمده در زمینه جایگاه محیط به شرح زیر قابل بررسیاند:
- رفتارگرایی ادراکی - - Cognitive Behavioralism اثر: محیط بر مردم تا حدي به میزان درك آنان از منابع و موانع تحمیلی محیط بستگی دارد. امروزه در بسیاري از جاها از نگرش مذکور دفاع میشود. » ویلیام کرك - William Kirk - « از صاحب نظران این مکتب بشمار میرود.
- اکولوژي انسانی : - Human Ecology - واکنشهاي دو جانبه انسان و محیط را مانند دیگر انواع حیوانات
æ نباتات مورد نظر دارد. » هارلن با روز - Harlan Barrows - به این نگرش معتقد است.
