بخشی از مقاله
چکیده
در حال حاضر ژئوتوریسم و ژئومورفوتوریسم، از مهمترین زیر شاخههای صنعت توریسم محسوب میشوند و توسعه اصولی مبتنی بر برنامه ریزی صحیح و ایجاد زیرساختهای آن میتواند تاثیر مستقیم درتوسعه پایدار هرکشور داشته باشد. ایران با توجه به شرایط اقلیمی و زمینساختی، دارای متنوعترین لندفرمها و پدیده-های بدیع زمینشناسی است که میتواند بسیاری از محققین علوم-زمین، گردشگران ماجراجو را به سوی خود جذب نماید. هدف از این نوشتار، معرفی ژئومورفوسایتهای کویر مرنجاب و یافتن راهکارهایی درتوسعه ژئوتوریسم این ناحیه است. ژئومورفوتوریسم، گردشگری با تاکید بر بازدید از پدیدهها و چشم اندازهای ژئومورفولوژیکیست. ضمن اینکه تلفیق میراث فرهنگی، تاریخی و جاذبههای اکولوژیکی و... در آن بر اهمیت آن افزوده و تاثیر آنرا بر توسعه بیشتر میکند. .
نتایج بررسی ها نشان میدهد که ناحیه ی مرنجاب بواسطه اینکه یکی از مناطق بیابانی و کویری در دسترس ایران میباشد، به سبب دمای متعادل، تنوع جاذبه های گردشگری و زمینشناختی، تنوع گونه های جانوری و پوشش گیاهی و وجود چشم اندازهای برجسته ی بیابانی و کویری، به علاوهی جاذبه های فرهنگی و تاریخی از جمله مستعدترین نواحی در توسعه ی پایدار گردشگری است. این ناحیه از چشم اندازهایی چون سیف، برخان، ریپل مارک، سنگ فرشهای بیابانی، هرمهای ماسهای، نبکا، دریاچه نمک، پلیگونهای نمک، سطوح متورم و پف کرده نمکی، جزیره سرگردان و... بهرهمند است. کویر مرنجاب از قابلیت بسیار زیادی در انجام مطالعات تکمیلی و همچنین تاثیر در روند توسعه و بهرهبرداری اقتصادی در سطوح ملی و بینالمللی برخوردار است. نوشتار حاضر در پی معرفی پتانسیلهای ذکرشده در منطقه مرنجاب میباشد.
واژه های کلیدی: ژئوتوریسم، ژئومورفوتوریسم، کویر مرنجاب، دریاچه نمک، پلیگون نمک
مقدمه
ایران کشوریست که از فرهنگ و تمدن بالایی برخوردار است و خصوصیات گوناگون فرهنگی و طبیعی آن، این کشور را در زمره یکی از ده کشور برتر گردشگری جهان قرار داده است - فرانچسکو فرانجیالی، دبیر کل سازمان جهانی توریسم، - 2004، و جاذبههای باستان شناختی ، فرهنگی ، طبیعی و زمین شناختی آن ، بستری بسیار مناسب برای توسعه ژئوتوریسم به وجود میآورد .[13] ژئوتوریسم به عنوان زیرشاخهای ازگردشگری بخش مهمی از مطالعات توریسم رابه خود اختصاص داده است. ایران دارای طبیعتی زیبا، اقلیم متنوع و مناطقی سرشار از پدیدههای منحصربه فرد علوم زمین میباشد که بررسی اینجاذبهها، برای شناخت بیشتر آنها و توسعهی ژئوتوریسم، ضروری به نظر میرسد .[19] ژئوتوریسم به همراه اکوتوریسم شامل فعالیتهای متنوعی میباشد و از نظر تاثیر بر محیط زیست، اجزای تشکیل دهنده آن و ژئوسایتهاکاملاً حائز اهمیت می باشد.
از این رو میبایست به ژئوسایتها و ژئومورفوسایت-ها توجه ویژه شود. ژئوسایت و ژئومورفوسایت دو مفهوم جدید در مطالعات گردشگری هستند که با تأکید بر تعیین مکان های ویژه و با ارزش گردشگری، وارد ادبیات جغرافیایی و گردشگری شده است .[15] ژئوسایت ها مکان هایی هستند که دارای شکل ها و فرایندهای جالب زمین شناسی و ژئومورفولوژیکی هستند که در صورت ایجاد زیرساخت های گردشگری، تبدیل به یک ژئوسایت می شوند.[2] به این ترتیب ژئومورفوسایتها یا مکانهای ویژهی ژئومورفولوژیکی، به معنای اشکالی سطحی هستند، که برای ادراک و بهره برداری گردشگری انسان دارای ارزش های ویژه ای در زمینه های علمی، اکولوژیکی، فرهنگی، زیبایی و اقتصادی هستند .[17]
و به عنوان یکی از عناصر مهم مناطق حفاظت شدهی طبیعی، به تنهایی و یا با همراهی جاذبه ها و میراث مذهبی، فرهنگی، تاریخی و اکولوژیکی، میتوانند نقش قابل نوجهی در توسعه گردشگری در یک منطقه داشته باشند [14] و به عنوان یکی از عناصر مهم مناطق حفاظت شدهی طبیعی دارای ارزش های طبیعی، فرهنگی و در مجموع یک چشم انداز طبیعی ویژه هستند، که به خودی خود و یا ترکیب گذشته فرهنگی، تاریخی و اکولوژیکی، توان های بالقوه ای را در راستای گردشگری پایدار عرضه میکند. در طی دهه ی گذشته تلاش های متعددی د ر ارزیابی کیفیت گذشته ژئومورفولوژیکی و قابلیت ژئومورفوسایت های گردشگری از جهات مختلف صورت گرفته است .[16] یکی از عوامل مهم درراستای ارتقاء توسعه در هر کشور، استفاده بهینه از کلیه پتانسیل های آن محیط، بابهرهگیری از مدیریت کارآمد و استفاده از ایدهها و تحقیقات صاحبنظران و مبتکران در حوزه های تخصصی است. امروزه، اعمال مدیریت صحیح در گردشگری ایران باتوجه به روند روبه رشد جمعیت و کاهش منابع، برای رشد و توسعه اقتصاد ضروری است.
در حال حاضر میتوان با اعمال شیوه های مدیریتی صحیح در جذب ژئوتوریست های داخلی خارجی و همچنین حفظ و نگهداری ژئوسایت ها و مراکز اکوتوریستی به تولید درآمد و ارزآوری اندیشید. مناطق خشک و بیابانی در ایران نیز مانند مناطق دیگری از دنیا پراکنده است. مناطق وسیعی از سطح زمین در زمره مناطق خشک وبعضاً بیابانی و کویری است. بیابانها و کویرهای ایران، که قریب به %25 از مساحت ایران را تشکیل میدهد مجموعهای کم نظیر از پدیدههای ژئومورفولوژیکی مربوط به بیابانها را در بر دارند. - کویرها ، شامل محیط های پست مسطحی هستند که در دشتهای آبرفتی مناطق خشک گسترش یافته اند [8] و قشرهای نمکی به شکل پوششی گسترده سطح این مناطق را می پوشانند.[1] دو کویر بزرگ ایران، بیابان لوت و بیابان دشت کویر است که از غنی ترین پتانسیلهای گردشگری برخوردارند. کویر مرنجاب در حاشیه باختری دشت کویر واقع شده و دارای پتانسیلهای متنوع گردشگری میباشد. از جملهی آنها می-توان به تپه های ماسه ای، منظره کم نظیر دریاچه نمک، و دشت های کویری پیرامون اشاره نمود که زیبایی چشم نوازش همواره گردشگران و طبیعت دوستان را به سوی خود فرا میخواند. در این نوشتار به معرفی قابلیتهای ژئوتوریسمی این ناحیه پرداخته و پیشنهاداتی جهت توسعه گردشگری این ناحیه ارائه میشود.
روش تحقیق
بزرگترین کویر - نمکزار - ایران وجهان، کویرمرکزی ایران است که به طورطبیعی به وجود آمده است . [7] بیابانهای ایران از نظر موقعیت جغرافیایی به دو گروه عمده بیابانها ساحلی، در جنوب کشور، و بیابانهای داخلی، که درمرکز، شرق و جنوبشرق پراکنده شدهاند تقسیم شده اند. بیابانهای داخلی خود به بیابانهای گرم - دشت لوت، جازموریان و طبس - ، وبیابانهای نسبتا گرم - بیابانهای مرکزی و شرقی - ، تقسیم میشود .[5] نواحی بیابانی و کویرها، حدود 25 درصد از مساحت ایران را تشکیل میدهد، این نواحی، مجموعهای از پدیدههای ژئومورفولوژیکی مربوط به بیابان را در بر دارد. دو بیابان بزرگ ایران، کویر لوت و کوبر بزرگ هستند.[13] . بر این اساس در این تحقیق از انواع مطالعات کتابخانهای - اسنادی، تفسیر و تجزیه و تحلیل تصاویر ماهوارهای منطقه مورد مطالعه و مطالعات میدانی استفاده شده است و در پایان با توجه به مطالعات فوق و دستیابی به محدودیتها، راهکارهای توسعه ژئوتوریسم در کویر مرنجاب ارائه شده است.
معرفی منطقه مورد مطالعه
در پی یافتن یکی از زیباترین مناطق کویری ایران در سال های اخیر که دربردارنده گنجینه بی نظیری از پتانسیل های زمین گردشگری بود و برای بدست آوردن منابع آبی در زمین های پست رخنمون یافته در آن حفر چاههای متعدد آنچنان سخت بوده که این ناحیه ابتدا به مرد رنج آب شهرت یافت و به مرور زمان به مرنجاب تغییر نام داد. ناحیه کویری مرنجاب در محدوده مرزی استان های اصفهان، سمنان، قم و در فاصله 45 کیلومتری شمال خاوری شهرستان آران و بیدگل، از توابع شهرستان کاشان ، در مختصات جغرافیایی 51 دقیقه و 49 درجهی طول جغرافیایی و 34 دقیقه و 18 دقیقهی عرض جغرافیایی قرار داشته [4] ، و. به راحتی قابل دسترسی میباشد . ناحیه مرنجاب در مقایسه با سایر مناطق خشک به دلیل اعتدال نسبی دما، تنوع جاذبه های گردشگری و گونه های جانوری و پوشش گیاهی، و وجود عوارض تیپیک و برجستهی کویری، از فضاهای نادر در بخش مرکزی ایران است - . - 11
این ناحیه از شمال به دریاچه نمک آران و بیدگل، از غرب به کویر مسیله و دریاچههای نمک حوض سلطان و حوض مره، از خاور به کویر بند ریگ و پارک ملی کویر، از جنوب خاوری به کوههای یخاب و لطیف و از جنوب باختر به شهرستانهای آران و بیدگل و کاشان محدود میشود.. ارتفاع متوسط این ناحیه از آبهای آزاد حدود 850 متر میباشد و عمدتاً از ریگزار و تپههای شنی تشکیل شده است - شکل . - 1 پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شورزی از قبیل گز، تاق و بوته های قیچ است. همچنین با توجه به وجود آب و تنوع غذایی در منطقه حیواناتی از قبیل گرگ، شغال، کفتار، روباه شنی، آفتاب پرست، تیهو، مار، عقرب، عقاب، شاهین و ... یافت میشوند. جاذبه های فرهنگی و تاریخی منطقه شامل کارونسرای بهرام گور و عین الرشید و جاده سنگفرش هستند.
اشکال ژئومورفولوژیکی و گردشگری مرنجاب
عمدهی ژئومورفوسایتهای ناحیه مرنجاب در مناطق خشک این ناحیه تشکیل شده و به دلیل تنوع در شکل، دارای شرایط متنوعی در شکل گیری میباشند. این ژئومورفوسایتها شامل: سطوح پف کرده و شخم خورده، پلیگونهای نمک، جزیرهی سرگردانی، برخان-ها، نبکاها، سنگفرشهای بیابانی، رودخانهی نمکی و شکوفههای نمکی میشود که در زیر به این موارد پرداخته میشود.
برخان: از جمله اشکال ماسهای هلالی شکل هستند که در اثر فرسایش بادی و تجمع مواد ریز دانه از قبیل ماسه ایجاد میشوند. این عوارض دارای شیب ملایم رو به باد و دو بازو در امتداد باد هستند که نشانگر سرعت باد در حاشیه است . [10] این اشکال ممکن است متقارن یا نامتقارن باشند و گاهی از به هم پیوستن دو برخان، اشکالی شبیه w ایجاد می¬کنند. در محدوده کاروانسرای مرنجاب اشکال منفرد و مجتمع این عوارض بیابانی دیده می¬شود. بیشترین ارتفاع برخان¬ها در منطقه مرنجاب 8/5 متر و حداکثر فاصله بین دو بازو در آنها به 70 متر میرسد - شکل - 2
هرم های ماسهای: یکی از عارضههای زیبا و دیدنی این ناحیه، تپهها و هرمهای ماسهایست که از تجمع عظیم انواع ساختهای ماسهای ایجاد میشود. دانهای تشکیل دهنده این ماسه ها عمدتاً کوارتز، فلدسپات و مقدار کمی کانیهای سنگین میباشد [3] - شکل . - 5
سیف: تپه های ماسهای شمشیری شکل که خط الراس تیز و مشخص دارند سیف نامیده میشوند و در محدوده بخشهای ماسهای مرنجاب قابل مشاهده میباشد - شکل . - 3
ریپل مارک: اشکال زیبای موجی شکل که در سطح ماسه ها تحت تاثیر حرکت آب یا باد ایجاد میشود ریپل مارک نامیده میشود. در منطقه مرنجاب ریپلمارکهای زیبایی در اثر وزش باد ایجاد شده اند که بسیار تماشاییست - شکل . - 4
نبکا: این اشکال در بخش انتهایی کویر مرنجاب، که بالا بودن سطح ایستابی باعث رویش گیاهان میشود ایجاد شده است و به واسطه فراوانی ذرات ماسه و شن، حرکت آنها توسط باد و گیرافتادن این ذرات در پای گیاهان، گلدانهای گیاهی نبکا بوجود میآید - شکل . - 6 یک نبکا در طول دوره عمر خود، مراحلی را از شروع تشکیل، تولد، تا بلوغ و تکامل میگذراند. در ایران بلندترین نبکاها متعلق به کویر لوت میباشد که در جهان رتبه اول را دارا هستند، گاه طول نبکاها در بیابان لوت به 10 متر و محیط برخی از آنها به بیش از 40 متر می رسد، در حالیکه بلندترین نبکاهای آفریقا 3 متر طول دارند .[12]
شکل :6 نمونه ای از نبکاهای بخش انتهایی کویر مرنجاب دریاچه نمک: علت نامگذاری این دریاچه به نام دریاچه نمک که در فاصله 35 کیلومتری شمال خاوری شهرستان آران و بیدگلقرارگرفته، به دلیل غلظت زیاد نمک در آب آن است که قریب به 100 تا 200 گرم در لیتر برآورد می شود و حدود 5 برابر آب دریاست، و با نام های دیگری چون دریاچه نمک قم، دریاچه آران وشکل :4 موجهای زیبای ریپل مارک در سطح تپههای ماسهای کویر دریاچه مسیله نیز از آن یاد می شود. این دریاچه شکلی شبیه بهمرنجاب - عکس از: ا. رحمانی - مثلث داشته که راس آن به سمت شمال و بیشترین طول آن 80 سنگ فرش بیابانی: این عوارض طبیعی در دامنههای سیاهکوه، کیلومتر، عرض آن 30 کیلومتر و در ارتفاع حدود800 متری از سطح غالباً از قطعه سنگهای درشت دانه تشکیل شده اند و بر حسب آبهای آزاد واقع شده است. این ناحیه از شمال باختر به کویر مسیله، میزان مقاومت میتوانند سطوح براق، صیقلی، کدر یا ... داشته باشند. از باختر به کوههای سفیدآب، سیاه کوه و ناحیه پارک ملی کویر و از جنوب به کویر مرنجاب و بند ریگ محصور میشود.. از رودهای
