بخشی از مقاله
ژئومورفوتوريسم و مقايسه ي روش هاي ارزيابي ژئومورفوسايت ها در توسعه ي گردشگري (مطالعه ي موردي: استان هرمزگان )
چکيده
ژئومورفوسايت ها از جمله مفاهيم جديد با ارزشهاي علمي ، اکولوژيکي ، فرهنگي ، زيبايي و اقتصادي هستند که بر شناخت مکان هاي ويژه ي گردشگري تاکيد ميکنند، در اين مقاله با استفاده از مقايسه ي دو روش ژئومورفوتوريستي پرالونگ و پريرا١ ، قابليت هاي گردشگري برخي ژئومورفوسايت هاي استان هرمزگان مورد ارزيابي قرار گرفته است . نتايج نشان داد که هر دو روش ابعاد متنوعي از توانمندي هاي ژئومورفوسايت ها را مورد سنجش قرار مي دهد. در روش پريرا عيار ژئومورفولوژيکي و مديريتي ، و در روش پرالونگ عيارگردشگري و بهره وري مورد ارزيابي قرار گرفته است . مطابق با مطالعات ميداني بر اساس هر دو روش ، از ميان سايت هاي چهارگانه ؛ سواحل بالاآمده بالاترين امتياز و گل فشان ها کمترين امتياز را بدست آوردند. براين اساس هر دو روش ديدگاه جامعي در راستاي برنامه ريزي توسعه ي گردشگري ارائه نمودند. زيرا علاوه بر خصوصيات طبيعي و انساني ، نحوه ي استفاده و پايداري اکوسيستم ها را مد نظردارند.
واژه هاي کليدي : ژئومورفوتوريسم ، ژئومورفوسايت ، روش هاي پرالونگ و پريرا، توان هاي گردشگري ، استان هرمزگان .
مقدمه
ژئومورفوتوريسم ، يکي از گرايش هاي علمي در ارتباط مشترک با حوزه ي علوم زمين و گردشگري است که اساس آن شناخت ژئومورفوسايت ها١ يا مکان هاي ويژه ي ژئومورفولوژيک است (رينارد٢ و همکاران ، ٢٠٠٧، ١٤٨). ژئومورفوسايت ها از مفاهيم جديدي هستند که بر تعيين مکان هاي ويژه ، تأکيد دارند (للنيگز٣، ٢٠٠٩. ٧). اساسا هدف از طرح چنين مفاهيي ، شناسايي لندفرم هايي است که از جايگاه و اهميت ويژه اي در توصيف و درک تاريخ سطح زمين برخوردارند (نيکولاس و زوروس ٤، ٢٠٠٧. ١٦٩)، و نيز از ارزش هاي علمي ، اکولوژيکي ، فرهنگي ، زيبايي و اقتصادي ، به صورت توأم برخوردارند(پريرا٥ و همکاران ، ٢٠٠٧. ١٥٩). بنابراين ژئومورفوسايت ها در ترکيب با مواريث فرهنگي ، تاريخي و اکولوژيکي ، توان مندي هاي قابل توجهي در شکل گيري گردشگري پايدار عرضه خواهند نمود (کوراتز٦ و همکاران ، ٢٠٠٨. ١٠٧). درباره ي حفاظت و مطالعه ي مکان هاي ويژه ي ژئومورفولوژيک ، ديدگاه هاي مختلفي وجود دارد که ميتوان آنها را در سه دسته ي اصلي طبقه بندي نمود (کامنسکو٧ و همکاران ،٢٠١١، ١١١).
- بر پايه ي پيدايش و شالوده ي اکوسيستم ها؛
- به صورت چشم انداز در يک حالتي کلي ؛
- قابليت طبيعي (ذاتي) محيط زيست .
تاکنون در استفاده از جاذبه هاي گردشگري ، نگرش اول حاکميت داشته است و پيامد آن، تخريب قابل توجه اشکال ژئومورفولوژيک بوده است که عناصري ارزشمند براي محافظت ، تحقيق و مديريت هستند. در ديدگاه دوم ، اين سايت ها در قالب چشم اندازهاي فرهنگي تعريف شده اند که در آن ژئومورفوسايت ها در کنار عوامل فرهنگي ، آموزشي و... تعريف ميشوند. کامنسکو و همکاران (٢٠١١) معتقدند نقطه ي تلاقي اين ايده ها در ديدگاه سومي جمع بندي ميشود و اشاره ميکند که محيط ، تاريخ ، فلسفه و فرهنگ بايد در مطالعه و ارزيابي ژئومورفوسايت ها دخالت داده شود. با استفاده از اين ديدگاه، مناطق محافظت شده ، ارزش ميراثي و تاريخي کسب ميکنند. در حال حاضر با توجه به اهميت ديدگاه سوم يعني از بعد ارزش هاي واقعي محيط طبيعي در برنامه ريزي پايدار، مطالعات متعددي به منظور ارزيابي کيفيت مواريث ژئومورفولوژيکي و جاذبه ها و قابليت هاي گردشگري آنها صورت گرفته است (رينارد و همکاران ، ٢٠٠٧، ١٤٨).
قابليت هاي گردشگري ، مبتني بر ساختاري نظام مند است که يک فرد به عنوان گردشگر نيازمند است درباره ي تمامي شرايط گردشگري و مفاهيم پايه اي آن اطلاعات داشته باشد (فنل ١، ١٩٩٩: ٥) و متناسب با ميزان جذابيت خود قادرخواهند بود گردشگران را به سوي خود جلب کنند. در اين زمينه ، چشم انداز و ساختار اين پديده ها داراي اهميت است . ساختار گردشگري يک مکان ، دربرگيرنده ي عواملي است که ميتواند انگيزه ي بيشتري را براي تقاضاي گردشگري آن مکان فراهم آورد و سامان دهي گردشگري در يک مکان ، با برنامه ريزي براي شناخت رفتار گردشگران در آنجا آغاز ميشود (قرباني و ديگران ، ١٣٨٩: ٢). جاذبه ها و توان مندي هاي ژئومورفوتوريسم ، از سرمايه هاي منحصر به فرد هر کشور و منطقه به شمار ميرود که شناسايي ، طبقه بندي و برنامه ريزي آن به منظور توسعه ي گردشگري علمي، از اهميت بسياري برخوردار است (بلادپس ، ١٣٩٠: ٢). اين شاخه از گردشگري ، به طور ويژه با رعايت ضوابط و استانداردهاي بين المللي به معرفي پديده هاي حاصل از زمين شناسي و ژئومورفولوژي به گردشگران همراه با حفظ هويت مکاني آنها ميپردازد و نيز مشاهده ي اين گنجينه را سامان دهي و هدفمند مينمايد و از تخريب آن به وسيله ي انسان جلوگيري ميکند و از سوي ديگر، ميتواند زمينه را براي توسعه ي منطقه فراهم کند (قرباني و ديگران ، ١٣٨٩: ٢). از اين رو، ماهيت ژئوتوريسم بر مجموعه اي از ويژگي هاي جغرافيايي ، زمين شناسي ، زيست محيطي ، فرهنگي ، ميراث باستاني و ايجاد آسايش تأکيد دارد(هگي ٢، ٢٠٠٩. .(257
با توجه به اهميت نقش لندفرم ها در برنامه ريزي و توسعه ي گردشگري ، در دهه ي اخير کارهاي مختلفي در مناطق مختلف جهان صورت گرفته است . از جمله ي مهم ترين تحقيقات ، ميتوان به پري يرا و همکاران (٢٠٠٧) اشاره کرد که به ارزيابي قابليت ژئومورفوسايت هاي گردشگري در پارک ملي مونتن سينهو١ در کشور پرتقال پرداخته است . در مقاله ي مذکور، تعداد ١٥٤ سايت جهت بررسي انتخاب شدند که در پايان از بين آنها ٢٦ ژئومورفوسايت ، منتخب و داراي قابليت سرمايه گذاري در بخش گردشگري قرار گرفته اند که بالاترين امتياز در اين بين ، ١٥.٣٧ و کمترين امتياز، ٩.٥٥ از ٢٠ امتياز کامل است . نگارنده با طبقه بندي اين سايت ها در گروه هاي مشخص ، ارزش آنها را در هر کدام از معيارها تعيين کرده است . رينارد و ديگران (٢٠٠٧) به ارائه ي روشي نو در ارزيابي ژئومورفوسايت ها پرداختند. در اين روش که تقريبا مشابه کارهاي ديگر در اين حوزه است ، به بحث در مورد تعيين ارزش علمي و ارزش افزوده در ژئومورفوسايت ها پرداخته شده است ؛ با اين تفاوت که در اين مقاله ارزش اقتصادي ، اکولوژيکي ، زيبايي - شناختي به عنوان يک معيار مستقل در نظر گرفته شده است و دو معيار اصلي (ارزش علمي و فرهنگي ) داراي زيرشاخص هاي خاص خود هستند، در پايان ژئومورفوسايت هاي بالقوه انتخاب و معرفي شدند. همچنين ميتوان به مطالعه ي کامنسکو٢ و ديگران (٢٠١١)، در ارزيابي جاذبه هاي ژئومورفوسايت در دره ي ويستا٣ اشاره نمود. در کشور ايران نيز تحقيقات مختلف و پراکنده اي صورت گرفته است ؛ از جمله نکوئي صدري (١٣٨٨) در کتابي با عنوان مباني زمين گردشگري ، به چارچوب اصلي اين شاخه از گردشگري پرداخته است . مختاري (١٣٨٩) به ارزيابي توانمندي اکوتوريستي مکان هاي ژئومورفيکي حوضه ي آبريز آسياب خرابه در شمال غرب ايران به روش پرالونگ پرداخته است . نگارنده در پايان به اين نتيجه رسيده است که به دليل ارزش بالاي آسياب خرابه و کم بودن ارزش ساير ژئومورفوسايت ها، اين ژئومورفوسايت در خطر هجوم گردشگران قرار دارد و نيازمند برنامه ريزي و حفاظت بيشتر است . مقصودي و همکاران (١٣٩٠) به پتانسيل سنجي مناطق بهينه ي ژئومورفوتوريسم در سايت هاي منتخب در منطقه ي مرنجاب با روش سلسله مراتبي پرداختند.
از آنجا که ارزش ژئومورفوسايت ها در نزد مردم عامه و حتي برخي از علوم ناديده گرفته شده است ، در افزايش قابليت هاي اين چشم اندازها نيازمند روش هايي نو مبتني بر توسعه ي ارزش هاي همه جانبه ، اعم از ارزش هاي علمي، فرهنگي ، اقتصادي و...
هستيم (رينارد و پانيزا١، ٢٠٠٥. ٢٨٦) ؛ به طوري که برقراري توازن اقتصادي مناطق مختلف ، حفاظت از ميراث هاي طبيعي، جلوگيري از تخريب محيط ، ايجاد فرصت هاي شغلي ، ارتقاي کيفيت چشم اندازهاي فرهنگي ميتواند از جمله رهآوردهاي مثبت در برنامه ريزي اين نوع گردشگري تلقي شود (نگارش و ديگران ، ١٣٨٨: ٧٩). در اين مقاله تلاش شده است با استفاده از دو روش ، يعني پرالونگ و پريرا٢ که از جامع ترين روش ها به شمار ميروند، مورد مقايسه قرار گيرد. به همين منظور، ٤ لندفرم غالب ناشي از فرسايش بادي ، تالاب هاي جزر و مدي ، گل فشان ها و سواحل بالا آمده در استان هرمزگان که مورد مطالعه ي ميداني قرار گرفتند، براي دستيابي به هدف فوق ، يعني برنامه ريزي در جهت توسعه ي گردشگري انتخاب شدند.
روش شناسي
پس از مطالعه و شناسايي ويژگي هاي ژئومورفولوژيکي سايت ها، با استفاده از مطالعات کتابخانه هاي و ميداني ، به منظور ارزيابي قابليت هاي ژئومورفوسايت هاي منطقه ي مورد مطالعه ، دو روش پرالونگ و پريرا استفاده شد. هدف اصلي از اين کار، مقايسه ي ابعاد ژئومورفوتوريستي دو روش مزبور است تا در نتيجه ي مقايسه ي اين روش ها، راهکار جامع و پايداري به منظور برنامه ريزي توسعه ي گردشگري در سايت هاي منتخب استان هرمزگان به دست آيد.
الف روش پرالونگ
در روش پرالونگ ، ارزش گردشگري هر مکان ژئومورفولوژيکي از ميانگين چهار شاخص زيبايي ظاهري ، علمي، تاريخي - فرهنگي و اجتماعي - اقتصادي (جدول -١) که از ٥ سطح مختلف نمره دهي ميشوند، به دست ميآيد. در اين روش ارزش بهره وري کنوني سايت ها نيز، مورد ارزيابي قرار ميگيرد. به عبارت ديگر، ميزان بهره وري و کيفيت بهره وري (جدول-٢) ارزش بهره وري ژئومورفوسايت ها را در محدوده ي مورد مطالعه ، مورد ارزيابي قرار ميدهد تا توان مندي هاي بالقوه و بالفعل سايت ها مشخص شوند.
روش پريرا
روش پريرا به بررسي ژئومورفوسايت ها از ابعاد گوناگوني ميپردازد که شامل ابعاد زيرساختي ، محافظتي ، علمي ، مديريتي و مکمل ميشود. اين روش در دو بعد کلي، به ارزيابي توان يک ژئومورفوسايت جهت توسعه ي گردشگري ميپردازد. ارزش ژئومورفولوژيکي ، از مجموع عيار علمي و مکمل به دست ميآيد. در بخش ارزش ژئومورفولوژيکي ، به بررسي توان فرهنگي ، اکولوژيکي ، زيبايي ، و جذابيت علمي و منحصر به فرد بودن ميپردازد. مجموع امتيازهاي حاصله در اين بخش ، در بالاترين مقدار، ١٠ است . در طرف ديگر، ارزش مديريتي از مجموع ارزش محافظت و ارزش استفاده حاصل ميشود. قسمت به ابعاد زيرساختي مانند دسترسي و تجهيزات ميپردازد. همچنين از ديگر موارد مورد بررسي در اين بخش ، ميتوان به ظرفيت پذيرش، قوانين و محدوديت هاي موجود اشاره کرد. جمع اين دو ارزش ، قابليت يک ژئومورفوسايت را در توسعه ي گردشگري منعکس ميکند. در مجموع هر چه عدد حاصله به ٢٠ نزديک تر باشد، نشانگر پتانسيل هاي بالاي آن در برنامه ريزي در گردشگري خواهد بود (جدول - .(3
محدوده ي مورد مطالعه
استان هرمزگان با مساحتي بيش از ٦.٨٠٠.٠٠٠ هکتار و حدود ٨٢٠ کيلومتر آبي ، در سواحل خليج فارس و درياي عمان در مختصات جغرافيايي ٢٩ درجه تا ٢٥ درجه و ٢٠ دقيقه ي عرض شمالي و ٢٥ درجه و ٤١ دقيقه تا ٥٩ درجه و ١٥ دقيقه ي طول شرقي قرار گرفته است . اين استان از جهت شمال و شمال شرقي با استان کرمان ، از جهت غرب و شمال غربي با استان فارس و بوشهر و از سمت شرق با سيستان و بلوچستان ، همسايه است (چوپاني و همکاران ، ١٣٨٥: ١٨)، (نقشه ١). در جنوب آن
٩٢............... مجله ي برنامه ريزي و توسعه گردشگري ، سال اول ، شماره ي اول ، تابستان ١٣٩١ آب هاي خليج فارس و درياي عمان در نواري به طول تقريبي ٩٠٠ کيلومتر قرار دارد (ابونوري و خوشکار، ١٣٨٦: ٧٠). پايين بودن عرض جغرافيايي منطقه ، شرايط اقليمي خاصي را بر آن حاکم نموده است (غلامپور و همکاران ،١٣٨٧: ٤٨٦) و موجب شکل گيري پديده هاي خاص ژئومورفولوژيکي شده است . پديده هايي که تحت تأثير فرايندهاي بادي ، آبي ، ساحلي ، تکتونيکي و... باعث شکل گيري اشکال متنوعي شده است .
نقشه (١) : نقشه ي محدوده ي مورد مطالعه
خصوصيات ژئومورفولوژيک سايت هاي مورد مطالعه
به طور کلي چشم اندازهاي ژئومورفولوژيکي در استان هرمزگان ، براي بهره گيري با تأکيد بر عيارهاي مديريتي و ژئومورفولوژيکي و بهره برداري با رويکرد گردشگري پايدار، نيازمند شناسايي خصوصيات آنهاست . اين سايت ها از نظر موقعيت جغرافيايي ، وابسته به شرايط محيطي اعم از اقليمي، زمين شناسي ، ژئومورفولوژيکي هستند. در اين مقاله اين چشم اندازهاي ژئومورفولوژيکي ويژه يا به اصطلاح ژئومورفوسايت که در مقاله ي حاضر با استفاده از مشاهدات و بررسي هاي ميداني ارزيابي شدند، شامل سواحل بالا آمده ي بندر جاسک ، اشکال حاصل از فرسايش بادي به ويژه اشکال قارچي شکل ، گل فشان ها و تالاب هاي جزر و مدي .
