بخشی از مقاله
چکیده
مراعات نظیر، موثرترین آرایه ادبی است که شاعران با انتخاب واژگان آن را میآفرینند. این آرایه که به نامهاي تناسب و توافق مواخات نیز نامیده میشود، سبب فعال شدن دیگر آرایههاي ادبی میشود. با این همه در کتابهاي صناعات ادبی، تعریف جامعی از این آرایه صورت نگرفته است که نیاز به بازنگري دارد. این مقاله کوشیده است با آوردن مثالهاي متعدد از دوبیتیهاي باباطاهر، تعریف صحیحی از آرایه مراعات نظیر به دست دهد.
برسی ها نشان میدهد که تا به حال، تحقیقات زیباییشناسیِ انجام گرفته در کتابهاي فارسی، اغلب به شعر چند تن از شاعران مشهور پرداخته و توجه کمتري نسبت به دیگر شاعران پرداخته شده است، از این رو نکات ارزشمند و ظریف بلاغی و ادبی بسیاري در شعر دیگر شاعران وجود دارد که چه بسا در شعر سایر شاعران نیز وجود ندارد؛ از این رو مطالعه حاضر با بررسی یکی ار آرایههاي پرکاربرد در شعر باباطاهر توانست نشان دهد که شاعر از این آرایه چه مقدار استفاده کرده و تا چه میزان براي انتقال مفهوم مورد نظر خود بهره برده است.
کلیدواژهها : آرایه هاي ادبی، دوبیتی، بدیع، تناسب، باباطاهر.
مقدمه
پژوهشگران در مورد احوال و آثار باباطاهر تحقیقات زیادي انجام دادهاند اما آنچه دیده میشود این است که سخنان بیشتر آنان به نوعی تکرار پژوهشهاي پیشین است.به لحاظ بررسی آرایههاي ادبی موجود در شعر باباطاهر همدانی تاکنون تحقیقات آنچنانی صورت نگرفته است و چه بسا پژوهش پیش رو جز اولین پژوهشها باشد. توضیح این مطلب که تا چه مقدار آرایه تضاد در زیبایی ظاهري و معنوي و همچنین در القاي مفهوم مورد نظر شاعر تا چه حد تاثیر داشته است هدف پژوهش حاضر است که به مدد خداوند متعال امید داریم حق مطلب را به نحو احسن ادا کنیم.
باباطاهر همدانی یکی از شاعران و عارفان قرن 5 هجري و معاصر طغرل بیگ سلجوقی بوده است. ولادت او را در اواخر قرن 4 ثبت کردهاند. وي در اواسط قرن 5 یعنی در حدود سال 447 هجري که طغرل بیک سلجوقی به همدان رفته بود، عارفی کامل و صاحب مقامات به حساب میآمد - ذبیح االله صفا، 1352،ج . - 384 :2 شهرت باباطاهر به خاطر سرودن فهلویاتی است که امروز شکل عروضی به خود گرفته و »ترانه« نامیده میشود. »اصطلاح فهلویات همیشه به شعرهاي محلی که به زبانی جز زبان ادبی رسمی ایران سروده شده اطلاق گردیده است و اکثر این گونه شعرها در قالب دوبیتی است.
بیان مسئله و تبیین اهداف
از زمانهاي قدیم، با توجه به نیازهاي دانشگاه و مدارس کشور در مورد معانی و بیان و بدیع، اندیشمندان و نویسندگان، قلم فرسایی نموده و کتابها تدوین گردیده است و از این رو آثار برخی از شاعران از جمله باباطاهر مورد کم لطفی واقع شده است. همچنین با مطالعه کتب فنون ادبی، قدیما و جدیدا متوجه خواهیم شد که بیشتر شاهد مثالها از شعر چند تن از شاعران بوده و نویسندگان این کتابها به شعر سایر شاعران توجه اندکی نشان دادهاند با توجه به این تفاسیر این مطالعه درصدد این است که با شعر باباطاهر همدانی را به لحاظ کاربرد یکی از آرایههاي ادبی - تناسب - مورد بررسی قرار دهد و نشان که این شاعر توانا نیز نمیتواند بی توجه به این مهم در آثار خود باشد.
پرسشهاي تحقیق
سوال اصلی این مطالعه عبارت است از این که: تناسب در دوبیتیهاي باباطاهر با چه حالاتی و براي چه اغراضی به کار رفته است؟ سوالات فرعی که میتواند قابل طرح باشد این است که: - باباطاهر همدانی از تناسب در دوبیتیهاي خود چه مقدار استفاده کرده است؟ - میزان توجه باباطاهر به آرایه تناسب چه مقدار بوده است؟ - باباطاهر همدانی از آرایه تناسب به چه منظوري استفاده می کرد؟ میزان زیبایی ادبی وتاثیر گذاري آرایه تناسب در اشعار باباطاهر چه مقدار بوده است؟ - آیا باباطاهر همدانی از آرایه تناسب براي انتقال مفهوم مورد نظر خود استفاده کرده است؟
پیشینه پژوهش
بررسیهاي انجام گرفته نشان میدهد در مورد کاربرد آرایه تناسب در دوببیتیهاي باباطاهر بررسی خاصی صورت نگرفته است. اما از مطالعات انجام شده در این زمینه میتوان به نقالات نوشته شده در زمینه ویژگیهاي زبانی و دستوري دوبیتیهاي باباطاهر - بررسی ویژگیهاي زبانی و دستوري دوبیتی هاي باباطاهر: پیام بهارستان سال پنجم 1392شماره - 20 و - بررسی ساخت کلان دوبیتی هاي باباطاهر،ناصر رشیدي، ایوب انصاري: بوستان ادب تابستان 1390 شماره - 8 اشاره نمود.
روششناسی، ابزار و جامعه پژوهش
روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی بوده و دادهها با استفاده از روش تحلیل محتوا به شیوة سندکاوي و به گونه معمول در کتب بدیع فارسی تجزیه و تحلیل شدهاند. جامعه آماري دوبیتیهاي باباطاهر است که تمام دوبیتیهاي آن بررسی گردیده اند.
یافته ها
الف - تضاد - 1 من آن رندم که گیرم از شهان تاج بپوشم جوشن و بر سر نهم تاج
فروناید سر مردان به نامرد اگر دارم کشند مانند حلاج
- دوبیتی سوم -
در بیت دوم، مصراع اول بین کلمات مرد و نامرد آرایه تضاد یا طباق دیده میشود و تضاد در واقع نوعی تناسب منفی است این تضاد در القاي مفهوم موثر بوده و برزیبایی سخن افزوده است.
- 2 ته که نا خوانده علم سماوات ته که نابرده اي ره در خرابات
ته که سود و زیان خود ندانی بیا ران کی رسی هیهات هیهات
- دوبیتی ششم -
در مصراع سوم بین کلمه سود و زیان آرایه تضاد دیده میشود و این تضاد توانسته است موسیقی معنوي شعر را به وجود آورد.
- 3 نپرسی حال یار دلفکارت که هجران چون کند با روزگارت
ته که روز و شوان در یاد مویی هزارت عاشق با مو چکارت
- دوبیتی دهم -
در مصراع سوم بین کلمه روز و شوان آرایه تضاد دیده میشود که شاعر به طرز زیبایی آن را به کار برده است.
- 4 یکی درد و یکی درمان پسندد یکی وصل و یکی هجران پسندد
من از درد و درمان و وصل و هجران پسندم آنچه جانان پسندد
- دوبیتی نوزدهم -
در دوبیتی بالا، در سه مصراع اول شاعر به زیبایی توانسته است از آرایه تضاد در آفرینش موسیقی معنوي به کار گیرد.
- 5 دلا خوبان دل خونین پسندد دلا خون شو که خوبان این پسندد
متاع کفرو دین بی مشتري نیست گروهی آن گروهی این پسندند
- دوبیتی بیستم -
در مصراع سوم، بین دو کلمه کفر و دین تضادي به کار رفته که در القاي مفهوم شعر موثر بوده است.
در ذیل، نمونههایی از کاربرد تضاد در دوبیتیهاي باباطاهر همدانی را مشاهده میکنید:
خوشا آنانکه پا از سر ندونند مثال شعله خشک و تر ندونند
کنشت و کعبه و بتخانه و دیر سرایی خالی از دلبر ندونند
