بخشی از مقاله
تبيين ديدگاه هاي طراحي "يادمان هاي شهداي دفاع مقدس "و"مقابر مشاهير ايران
چکيده
از ديرباز تا کنون ساخت مقابر و يادمان مختص افراد سرشناس چون شعرا، روحانيون و يا افرادي از طبقه خاص اجتماعي بوده است . اما پس از هشت سال جنگ تحميلي و دفاع مقدس برنامه ريزان و طراحان را بر آن داشته است که با توجه به جايگاه والاي شهدا و با توجه به اعتقادات ايرانيان و با الگو گرفتن از کالبد و هويت هنر يادمان سازي به ساخت مشهدالشهدا و يا يادمان شهدا پرداخته شود. مقاله حاضر در پي آن است که از رهگذر بررسي پيشينه و سير تحول مقابر و يادمان ها در ايران و تحليل مصاديق و نمونه ها به تبيين راهکاري براي ساخت يادمان شهدا همت گمارد. پرسش اصلي اين است که چه اصولي در طراحي يادمان هاي جنگ بايد رعايت شود تا خاطره جمعي آن براي شهروندان تداعي گردد؟ علت تبديل شدن بعضي از مقابر مفاخر ايران و تبديل شدن آنها به يادمانهاي شهري چيست ؟ اين پژوهش با موضوع برخورد کيفي دارد، در اين راستا از مطالعات اسنادي و ميداني و تحليل محتوا استفاده شده است . دستاوردها نشان دهنده آن است که طراحان يادمان هاي شهدا توجهي به بکار بردن مفاهيم انتزاعي در کالبد بنا ندارند و فقط با الگوبرداري از کالبد مقابر گذشته همچون آرايه ها و نيارش بنا طراحي کرده اند. از اين رو ميتوان براي طراحي اين دسته از ابنيه با توجه به هويت فردي هر شهيد و مفاهيم عميق نهفته در واژه شهيد به يک نتيجه مطلوب دست يافت .
واژه هاي کليدي: "مقبره " ، "يادمان شهيد"، " الگو"، "دفاع مقدس "
مقدمه
جنگ ايران و عراق طولاني ترين نبرد کلاسيک در قرن بيستم و دومين جنگ طولاني اين قرن پس از جنگ ويتنام بوده است . به گزارش خبرگزاري مهر جمهوري اسلامي ايران از شهريورماه سال ١٣٥٩تا مرداد ١٣٦٧با عراق در جنگ بوده به طوري که جنگ ايران و عراق يکي از فاجعه هاي تاريخ بشري در قرن بيستم است .
[ ]پس از پايان گرفتن جنگ در سال ١٣٦٧ برنامه ريزان و طراحان بر آن شدند که با نگرشي نو نسبت به مقبره سازي در ساخت يادمان و يادواره براي شهداي دفاع مقدس همت گمارند.نمونه يادماني ساخته شده پيش از انقلاب اسلامي که امروزه ميدان آزادي و در گذشته به تعبير يادمان شهياد از آن يادشده در گروه يادمان هاي حکومتي قرار ميگيرد. از اين حيث نخستين بار به ساخت و طراحي يادمان شهداي دفاع مقدس در ايران پرداخته شد. امروزه ميدان آزادي (يادمان شهياد) براي اغلب افرادي که در انقلاب اسلامي سال ١٣٥٧ حضور داشتند يادآور روزهاي انقلاب و خاطره جمعي آن است حتي در سالروز پيروزي انقلاب تصاوير منتشرشده در مطبوعات و رسانه ملي بر اين واقعيت صحه ميگذارد. در ابتدا اين پرسش براي خواننده ايجاد ميشود که ضرورت به يادآوري خاطرات جمعي در يک شهر چيست ؟ در پاسخ به اين پرسش بايد گفت به يادآوري خاطرات در يک فضاي يادماني نه تنها باعث انتقال خاطره رويداد به نسل بعد ميشود بلکه به سبب همين ماهيت اجتماعي خاطرات تعاملات اجتماعي در آن فضا صورت ميگيرد و اين همان ماهيت شهر است .فقدان خاطره در شهر يکي از ويژگيهاي شهر عام يا ژنريک است اين نام اولين بار در مقاله رم کولهاس مورد استفاده قرار گرفت اشاره اي طنزآميز به شهري بيشکل و قابل تکرار در همه جاست که آينده محتمل شهرهاي جهان به شمار ميآيد. کولهاس اين شهر را چنين توصيف ميکند: شهري که فاقد خاطرات مشخص است و خاطرات مبهمي در ذهن تداعي ميکند تاريخ خود را مصرف کرده و به اتمام رسانده از اسارت مرکز و قيد هويت آزاد است موقتي بوده و بارزترين نماد شناسايي آن فرودگاه و هتل ها هستند و در نهايت نشانه مرگ قطعي برنامه ريزي است .[ ] ضرورت اهميت اين موضوع از اين منظر است که پس از هشت سال جنگ تحميلي و پس از گذشت بيست و شش سال از آتش بس و ٢٢١٦٨٢ شهيد جنگي ٤٢٠٠٠ آزاده و بيش از سه ميليون قرباني [ ] هنوز يادماني در خور و شايسته که داراي چهره شاخص جهاني و نشانگر عمق فاجعه باشد در کشور موجود نيست . يادماني نه تنها براي شهداي دفاع مقدس بلکه براي قربانيان اين حادثه اعم از زن و مرد و کودک جان باخته و تصلي خاطر بازماندگان در اين رويداد تلخ باشد. چه بسا که بر سر هر کوي و برزني و در هر محوطه دانشگاهي و در هر ميدان شهري شاهد يادمان هايي هستيم که بيشتر به کالبد مقابر ميماند تا يادمان . يادمان هايي با خصوصيات شهرسازي کالبدي تقريباً يکسان با تعدادي مزار بينام با تزئينات معماري اسلامي که جزء لاينفک پروژه است . هدف از بررسي موضوع حاضر در وهله نخست مطالعه بر روي نمونه هاي موجود يادمان جنگ در ايران و جهان و علل موفقيت يادمان هاي جنگ در خارج از ايران است . سپس به تبيين ديدگاه هايي براي طراحي اين دسته از ابنيه پرداخته شده . اين پژوهش در پي آن است که از رهگذر بررسي نمونه هاي موفق در دنيا دريابد که چه اصولي در طراحي يادمان ها بايد مورد توجه قرار گيرد و اين اصول به چه شکل هايي به کار گرفته شده . هم چنين در جستجوي علل تبديل شدن بعضي از مقابر مفاخر ايران به يادمان هاي شهري است . به اين ترتيب پرسش اصلي اين پژوهش آن است که : چه اصولي در طراحي يادمان هاي جنگ بايد رعايت شود تا خاطره جمعي آن براي شهروندان تداعي گردد؟ علت تبديل شدن بعضي از مقابر مفاخر ايران و تبديل شدن آنها به يادمانهاي شهري چيست ؟ در تحقيق حاضر از روش تحليلي توصيفي استفاده شده و ابزار مورد استفاده تحقيق روش کتابخانه اي و بررسي اسناد و مدارک مکتوب به همراه مطالعات ميداني ميباشد. بدين منظور در بخش نظري با استفاده از روش مطالعه کتابخانه اي و ضمن مراجعه به منابع و مأخذ موجود در دسترس و مطرح نمودن ديدگاه هاي مختلف سعي شده تمام وجوه ممکن مسئله مورد بررسي قرار داده شوند. [ ] در واقع در تحقيق حاضر بر اساس يک روش بررسي منطقي و با تکنيک تحليلي مقايسه اي و هم چنين انجام توصيف و تحليل نسبت به دست يابي به اهداف تحقيق اقدام شده است .[ ] بر اين اساس باقيمانده مقاله به اين صورت سازمان دهي ميشود که در بخش دوم به تعريف واژه شهيد و يادمان پرداخته خواهد شد و سپس در بخش سوم فرآيند تحليل نمونه هاي داخلي و خارجي يادمان هاي جنگ صورت ميگيرد و در بخش چهارم يک نمونه از مقابر مفاخر ايران که به نوعي به يادمان شهري مبدل گشته ، پرداخته و نهايتاً در بخش پنجم نتيجه گيري و جمع بندي انجام خواهد شد.
تعاريف
واژه شناسي :
الف ) ايثار: اين کلمه در فرهنگ بزرگ سخن حسن انوري به معناي بذل گذشت کردن از حق خود براي ديگران نفع ديگري يا ديگران را بر خود ترجيح دادن آمده است . در لغت نامه دهخدا اين کلمه به معناي غرض ديگران را بر خود مقدم داشتن برگزيدن و منفعت غير را بر خود مقدم داشتن و اين کمال درجه سخاوت بکار رفته است .
ب ) شهادت : يعني کشته شدن در راه خدا آنکه به شهادت دست يافته و در راه خدا کشته شده . به فرموده شهيد مطهري شهادت مرگ آگاهانه در راه هدف مقدس است . عملي آگاهانه و اختياري است و شهيدان شمع محفل بشريت هستند. [ ] [ ]
شهادت از منظر قرآن کريم :
در قرآن کريم حدود ده آيه به صورت صريح درباره کساني که در راه خدا کشته شده باشند وجود دارد. از جمله مسائلي که در آيات به آن اشاره شده عبارت است از زنده بودن شهيد و روزي گرفتن شهدا از سوي خداوند.[ ]
«و لا تحسبن الذين قتلوا في سبيل الله امواتا بل احيا عند ربهم يرزقون »(١٦٩.آل عمران )
شهيد همواره زنده است و مرگ او در واقع انتقال از حيات جاري در سطح طبيعت به حياط پشت پرده آن ميباشد.
و يا در آيه اي ديگر ميفرمايد:
«لا تقولوا لمن يقتل في سبيل الله اموات بل احياء ولکن و لا تشعرون » (١٥٤.بقره ) که در اين آيه نيز به زنده بودن شهيد اشاره نموده است .[ ]
يادمان و نشانه يادماني:
يادمان ها دسته اي از عملکردهاي معماري هستند که براي تداعي خاطرات جمعي افراد يک جامعه يا بزرگداشت يک شخصيت خاص در تاريخ يک ملت ، قربانيان يک حادثه ، چه بسا از نوع بلاياي طبيعي، جنگ و حمله تروريستي و يا يادآوري يک مکان خاص مانند يک شهر ساخته ميشود. بروز کالبدي اين دسته از ابنيه ميتواند گاه به صورت يک مجسمه (مانند مجسمه آزادي در نيويورک)، يک سايت يادماني در دل يک منظر شهري به صورت فضاي باز عمومي (مانند يادمان تفرجگاهي جنگ جهاني دوم در واشنگتن دي سي)، يک ساختمان با نمود کالبدي سنگين (مانند برج يادماني ايفل در پاريس ) و يا يکي از اجزاي طبيعت مانند کوه باشد (مانند کوه دماوند در تهران ).
نشانه هاي يادماني به طور خاص داراي دو وجه هستند که اين دو وجه وجوه صوري و معنايي ناميده ميشود.در شکل گيري وجه معنايي يادمان ، ابتدا مفهومي در ارتباط با موضوع انتخاب ميگردد.
اين مفهوم انتزاعي با به کارگيري محورهاي جانشيني متفاوت در مراتب طولي و عرضي لايه هاي معنايي، بياني ملموس تر ميابد تا قابليت آن براي تجسم مادياش به عنوان وجه صوري يادمان افزايش يابد. در شکل گيري وجه صوري يادمان انتزاعيترين مفهوم از نظام زبان که با فنون بلاغي ايجادشده در روندي خلاقانه به ايده کالبد بخش يادمان در نظام مادي معماري بدل ميگردد تا دو وجه نشانه با پيوندي متداعي در کنار هم قرار گيرند. بيان و دريافت اين رابطه متداعي متأثر از بافت فرهنگي کاربرد زبان است و ارتباطي با واقعيت عيني ندارد.
در دنياي امروز يادمان ها در واقع نيازهاي جامعه شناسي و
روانشناسي(رواني) يک جامعه را در منظر شهري بازتاب ميکنند. که اين نيازها را ميتوان دموکراسي، حقوق بشر، نماياندن قربانيان يک حادثه ، يک خاطره جمعي، مراسم بزرگداشت اجتماعي براي قربانيان ، حفاظت از تاريخ در برابر تحريف و تبادل اطلاعات بين نسل ها و فرهنگ ها تعريف کرد. [ ]يادمان هاي عمومي که از آن ها در زبان انگليسي تحت عنوان public memorial ياد مي شود به وسيله انتقال گذشته به آينده و به منظور ياريرساندن به مردم براي فريضه يادآوري و جلوگيري کردن از تغيير و تحريف تاريخ و وقايع تاريخي براي آينده و آيندگان حفظ مي شوند و نه تنها باعث انتقال اطلاعات به گردشگران و به طور اخص قشر جوان تر مي شوند بلکه فرصتي براي ابراز همدلي و همدردي با دردها و زخم هاي حاصله از رخدادهاي گذشته جامعه اي که در حال بازديد آن هستند ايجاد مي کند. [ ]
يادمان هاي معاصر يا به تعبير ديگر سايت منظرهاي يادماني ميبايست در کالبدي بنا گردنند که به مقياس انساني نزديک تر باشند تا بتوانند در ايجاد ارتباط به بازديدگنندگان کمک کنند در اين صورت ميتوانند در ايجاد يک فضاي زنده و کاربريهاي متنوع مؤثر واقع شوند[١٣] ساختن يادمان ها به عنوان فرمي از انتقال اطلاعات فرهنگي به زندگي روزمره شهروندان باعث تقويت خاطره شهر مي - شود و همچنين اين فرصت را براي شهروندان فراهم ميکند که گذشته و امروز را باهم مقايسه کنند. به طور کلي به يادآوري رويدادهاي مهم و يا افراد شاخص باعث بهبود و ارضاي روح معنوي افراد ميشود. از اين رو طراحان يادمان ها در حين طراحي نبايد فقط به انتقال اطلاعات به ديدارگران توجه کنند بلکه بايد در خلق فضاهاي نوين در ارتباط با اطلاعات از طريق يک روش نوين همت گمارند.[١١]
بررسي نمونه ها:
الف )نمونه هاي خارجي:
١. يادمان يهوديان جان باخته در جنگ جهاني دوم : اين يادمان که به ياد يهوديان جان باخته در جنگ جهاني دوم (واقعه هولوکاست ١) ساخته شده در حقيقت يک تفسير نوين از بزرگداشت سنتي است . اين پروژه که باهدف مورد تجربه قرار گرفتن توسط مردم در تمام طول شبانه روز به عنوان يک فضاي باز عمومي توسط پيتر٢ آيزنمن طراحيشده . به يادآوري قربانيان و مقياس عددي فاجعه از طريق قدم زدن در يک محيط منظر مصنوعي(غيرطبيعي) که از تجمع ٢٧٠٠ ستون بتني به ابعاد ٢.٧ ساخته شده ، امکان پذير ميباشد. اين ستون ها که هم چون شبکه توري مانند آرايش يافته اند، رويي يک توپوگرافي با شيب ملايم به صورت مواج قرارگرفته اند. آرايشي بيقاعده درون صفوف منظم ، درکي از مقياس انعطاف پذير پروژه به [unknown error.خطای ناشناخته بازديدکنندگاني ميدهد که از ميان ستون هايي با ارتفاع يکسان عبور ميکنند. [ ١١]
