بخشی از مقاله
چکیده:
پژوهش حاضر با هدف تبیین جامعه شناختی شکاف نسلی در دینداری جوانان متولد دهه 70 و والدین آنها در شهر گنبد کاووس به انجام رسید. سئوال محوری پژوهش حاضر این بود که آیا بین دو نسل مورد مطالعه به لحاظ ابعاد دینداری شکاف وجود دارد و اگر چنین است چه زمینه هایی باعث این شکاف شده اند؟ برای دستیابی به این امر، از نظریه شکاف نسلی رونالد اینگلهارت و ابعاد دینداری گلاک و استارک استفاده شد که برهمین مبنا هفت فرضیه بر دو محور ساخته شد که در محور اول سنجش تفاوت بین ابعاد اعتقادی، عاطفی - تجربی - ، پیامدی و مناسکی دینداری در بین دو نسل مورد توجه بود و در محور دوم به عوامل ایجاد شکاف نسلی نظیر احساس امنیت، همسانی شناختی و کارکرد ارزشهای مذهبی در بقای دیگر نهادها پرداخته شد.
روش تحقیق علی مقایسهای و تکنیک مورد استفاده پرسشنامه محقق ساخته بود. برای انتخاب نمونه ها از روش نمونهگیری چندمرحله ای استفاده شد. نتایج پژوهش نشان داد که دو گروه مورد بررسی در ابعاد عاطفی، پیامدی و مناسکی دینداری با یکدیگر متفاوت بودند اما در بعد اعتقادی دینداری تفاوتی مشاهده نشد. در بین عوامل مؤثر بر ایجاد شکاف نسلی نیز متغیرهای میزان تمایل به همسانیشناختی مسائل دنیوی و دینی و کارکرد ارزشهای مذهبی در بقای دیگر نهادها دارای تأثیر معنادار و احساس امنیت دارای عدم تأثیر شناخته شدند.
واژگان کلیدی: شکاف نسلی، دینداری، جوانان، والدین
مقدمه
پدیده شکاف نسلی1 در زمان گذشته و تا ظهور جوامع مدرن و تکنولوژیک، به عنوان یک مسأله جدی مطرح نبود. زمینههای متعددی از جمله تسلط بیچونوچرای خانواده در امر جامعهپذیری و روند مشخص و تقریباً ثابت آن، عدم ارتباطات انسانی در سطح وسیع و... و به تبع آن تدوام الگوهای فکری و رفتاری، موجبات همسانی نسلهای مختلف در چنین جوامعی را فراهم ساخته بود. از آغاز قرن بیستم و بهویژه از اواسط آن و دوره پس از جنگ جهانی دوم وضع دگرگون گردید و درپی نوسازی جهانی و تغییرات سریع و تجربه حوادث بزرگ تاریخی، شکاف وسیع و عمیقی بین اجتماع سنتی دیروز و جامعه مدرن امروز به وجود آمد.
از آن زمان تا به امروز شرایط بهگونهای پیش رفته که دیگر نمیتوان تفاوتهای طبیعی بین نسلهای قدیم و جدید در شرایط معاصر را پدیدهای کم اهمیت دانست - توکل و قاضینژاد، . - 96-97 :1385بدینسان، پدیده شکاف نسلی یکی از جدیترین موضوعات مطرح در جوامعی است که در حال گذار از شکل سنتی به حالت مدرن میباشند که در آن فرهنگ نوین شکلگرفته در تعارض محسوس با فرهنگ نسلهای گذشته در درون جامعه قرار گرفته و با آن فاصلهای عمیق پیدا میکند. پس باید پذیرفت که جوامع درحال گذار بیشتر از جوامع یگرد در معرض پیدایی شکاف نسلی خصوصاً در عرصههای فرهنگی قرار میگیرند و این قاعده عام، در مورد کشور ایران که مصداق بارزی از یک جامعه در حال عبور از مظاهر سنتی به اشکال مدرن است و در این گذار تاریخی با حوادث و مسائل گوناگون سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی روبرو بوده و هست، مشهود به نظر میرسد - ساروخانی و صداقتیفرد، . - 1388
یکی از عرصه هایی که نسل جوان را به لحاظ فکری و ارزشی از نسلهای قبل متمایز ساخته، دین و دینداری میباشد. در محافل علمی، جامعه ایران، جامعهای مذهبی شناخته میشود و تقریباً تمام پژوهشهای اجتماعی صورت گرفته برای سنجش دینداری ایرانیان مؤید این ادعاست - کلانتری و کلانتری، 1391؛ نوروزی، 1389؛ کلاکی، 1387؛ صلبری، 1389؛ حسینی و همکاران، 1394؛ ربانی و صفایی نژاد، 1384 و بهار و رحمانی، . - 1391 با این حال، تحلیل های نظری بیانگر آن است که در جوامع درحال گذار دینداری یکی از متغیرهای اجتماعی است که دستخوش تحولات گستردهای میشود - دورکیم2، . - 1382 دینداری در جامعه ایران نیز از این تحول مستثنی نیست.
چنین گفته میشود که دینداری در جامعه کنونی ایران و در میان جوانان با تغییراتی در اندیشه و عملکرد مواجه است. پژوهشگران حوزه جامعهشناسی دین بعضاً اینگونه تغییر را بررسی نموده و بیان داشتهاند که تفاوتهایی در ابعاد دینداری قابل مشاهده است. وجود این وضعیت نشان میدهد که هرچند باورها و عواطف دینی در میان جوانان حاضر و بادوام است، اما از سویی دیگر پذیرش و اجرای تمام ابعاد دینداری نیز از جانب جوانان مورد تردید است - اعظم آزاده و توکلی، . - 1386بنابراین در این پژوهش سعی خواهد شد پدیده شکاف نسلی در میان دو نسل - متولدین دهه 70 با والدینشان - در شهر گنبد کاووس از منظر جامعهشناسی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد، تا از این طریق بتوان به تفاوتها و تشابهات دو نسل در حوزه دینداری و آسیبهای اجتماعی احتمالی ناشی از آن برای نسل جدید پی برد.
پیشینه پژوهش
آبروزس - 1995 - 3 در پژوهش خود تحت عنوان »دین و نسل بعد از جنگ؛ در نسل پس از جنگ در ایتالیا«، نشان میدهد که جوانان در مقایسه با نسل پیشین، به ارزشهای سکولار تمایل داشته و در حوزه مسائل عقیدتی و اخلاقیات فردگرا هستند. همچنین در حوزه دین یا مذهب نهادینه شده تعارض دارند.اسمیت - 2004 - 4 برپایه نتایج حاصل از پژوهش خود، معتقد است که جوانان امروزه علاقه کمتری به اموری مانند خواندن روزنامه، رفتن به کلیسا و یا تعلق داشتن به مذهبی یا عقیده خاصی دارند. بهطور کلی، جوانان در مقایسه با بزرگترها نسبت به جامعه و بالاخص نسبت به مردم بدبینتر هستند.وواس5 و کراکت - 2005 - 6 براساس پژوهش خود تحت عنوان »دین در بریتانیا« نشان میدهد که تنها در حدود نیمی از دینداری والدین بهطور موفقیتآمیز منتقل میشود.
بنگستون 7 و همکارانش - 2009 - طی یک مطالعه طولی که درخصوص انتقال بین نسلی دین انجام دادهاند، نشان دادهاند که در سال 1971 اجداد به طور معناداری به دینداری و حضور خدمات مذهبی نوههایشان تأثیر داشتند، اما این تأثیرات در سال 2000 ضعیف شده است استرومن - 1969 - 8 پژوهشی تحت عنوان نسلها در کشمکش؛ اختلاف بیننسلی و تداوم دین و رفتارهای مربوط به دین، را به انجام رسانده است. براین اساس، شکاف فقط در بعضی مسائل بین جوانان و والدینشان وجود دارد. در برخی از مسائل، تفاوتها فقط با یکی از والدین برجسته است و در برخی دیگر جوانان و والدین، هردو با هم توافق دارند. در بحث تفاوتها، در مقایسه با نسل والدین، اطمینان نسل جوان به زندگی کمتر است، کمتر از زندگی رضایت دارد و بیشتر از مرگ میترسد.
توکلی - 1380 - در پژوهش خود تحت عنوان ارزشهای مذهبی دو نسل دختران و مادران؛ شکاف یا پیوستگی، نشان داده است که اختلافات ارزشی میان مادران و دختران بیشتر به بعد پایبندی دو نسل به احکام یا پیامدهای دینی معطوف است، درحالی که هردو نسل عموماً به ارزشهای معطوف به بعد رستگاری یا بعد اعتقادات دینی به شدت تعلقخاطر دارند. لذا از حیث ارزشهای مذهبی، فاصلهای عمیق میان دو نسل بهچشم نمیخورد.
صابری - 1389 - براساس یافتههای پژوهش خود تحت عنوان بررسی شکاف نسلی دینی دربین جانبازان و فرزندان پسر آنها که در شهر قم به انجام رسانده بود، معتقد است که اختلاف معناداری در ابعاد اعتقادی و تجربی بین جانبازان و پسرانشان وجود ندارد، ولی در بعد پیامدی شاهد وجود فاصله نسلی و بعد مناسکی با شکاف نسلی مواجه هستیم. همچنین آزمون فرضیه در این پژوهش نشان داده است که رابطه معناداری میان سبکهای مختلف تربیتی و وجود شکاف نسلی دینی میباشد. علاوه براین رابطه معناداری میان سبکهای مختلف تربیتی و انتخاب خانواده به عنوان منبع شناخت دینی توسط پسران وجود دارد. نتایج پژوهش همچنین گویای وجود رابطه میان وجودمنبع شناخت دینی و شکاف نسلی میباشد و نیز نشان میدهد که بین سبک تربیتی والدین دیندار و وجود یا عدم وجود شکاف نسلی با فرزندانشان رابطه وجود دارد.
نوروزی - 1389 - براساس یافتههای حاصل از پژوهش خود نشان داده است عامل اجتماعیشدن در خانواده، یعنی ارزشهای مذهبی مادران نقش تعیین کنندهای در تبیین ارزشهای مذهبی دختران خود ایفا میکند و همچنین بین مادران و دختران در بعد جمعی رفتار مذهبی و ارزشهای مذهبی تفاوت معناداری وجود دارد. اما در بعد فردی و اعتقادات آنها تفاوتی مشاهده نشده است. بهطور کلی، مادران مذهبیتر از دختران هستند. نتایج نشان داده است وسایل ارتباط جمعی داخلی، بعد اعتقادات فرد را تقویت میکند و وسایل ارتباط جمعی خارجی، سبب تضعیف بعد جمعی رفتار مذهبی دختران میشود.کلاکی - 1387 - در پژوهشی به مقایسه ارزشهای مذهبی دو نسل جدید و پیشین در ایران پرداخته است.
محقق در این پژوهش اختلاف نسلی را به دو نوع ارزشی و هنجاری دستهبندی و موضوع را برحسب داده های ثانویه بررسی نموده است. نتایج حاصل نشان داده است که اختلاف نسلی قابلتوجهی از حیث ارزشهای مذهبی بین دو نسل وجود ندارد، ولی اختلاف نسلی از حیث هنجارهای مذهبی قابلتوجه است.حسینی و همکاران - 1394 - در پژوهشی تحت عنوان پیشبینی میزان دینداری نوجوانان براساس دینداری والدین و الگوهای ارتباطی خانواده سعی در پیشبینی دینداری دانشآموزان دورههای راهنمایی و دبیرستان شهر شیراز را دارند. نتایج حاکی از آن بود که دینداری پدر و مادر پیشبین مثبت و معنیداری برای دینداری دانشآموزان بود. الگوی ارتباطی گفت و شنود نیز پیشبین مثبت و معنیداری برای دینداری دانشآموزان بود.
همچنین الگوی ارتباطی همنوایی پیشبین معنیداری برای اغلب ابعاد دینداری نبود؛ اما برخی ابعاد را بهطور منفی پیشبینی کرد.تیموری - 1377 - با انجام پژوهشی تحت عنوان بررسی و مقایسه ارزشهای پسران و پدران و عوامل مؤثر در آن به این نتیجه رسیده است که شکاف هنری، اجتماعی و سیاسی در آخرین دسته از ارزشهای ششگانه، یعنی ارزشهای مذهبی، داخل میشود؛ ارزشهای مذهبی پدران 45/08 درصد و ارزشهای مذهبی پسران 39/36 درصد و اختلاف ارزشی بین آنها 5/45 درصد است. با وجود بیش از 5 درصد اختلاف ارزشی بین دونسل، بدیهی است که به آسانی نمیتوان پاسخ قطعی داد که از حیث ارزشهای مذهبی بین پدران و فرزندان شکاف نسلی وجود دارد.کلانتری و کلانتری - 1391 - در پژوهش خود به بررسی تطبیقی میزان دینداری در سه نسل از افراد در شهر ساری براساس ابعاد دینداری گلاک و استارک مبادرت نمودهاند.
نتایج پژوهش نشان میدهد که میزان دینداری نسل اول در دو بعد باور دینی و مناسک دینی بهصورت معنیداری بیشتر از دو نسل بعدی است. همچنین براساس نتایج، تحولات در زندگی دینی پاسخگویان مبنی بر تبعیت از سکولاریسم اجتماعی بوده است.بهار و رحمانی - 1391 - در پژوهش خود که به بررسی شکاف نسلی به لحاظ وضعیت دینداری دو نسل دهه 50 و 70 بهصورت کیفی پرداختهاند، به این نتیجه رسیدهاند که هرچند افراد در دو نسل مورد بررسی از نظر نگرش احساسی به مناسک دینی تفاوتی ندارند، اما در میان ابعاد شناختی - معرفتشناختی - و خصوصاً عملی شکاف عمیقی در بین آن ها مشاهده میگردد.ربانی و صفایینژاد - 1384 - در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که نسل جوان ایران معاصر اگرچه در ارزشهای اساسی دینداری با بزرگترها تفاوت چشمگیری ندارد، اما در ارزشهای اجتماعی نظیر آزادی بیان و امنیت جانی و مالی با نسلهای بزرگتر از خود تفاوت دارد.
چارچوب نظری
چارچوب نظری پژوهش حاضر به دو قسمت مجزا تقسیم میشود. در قسمت اول به الگوی نظری مورد تأکید پژوهش حاضر در سنجش دینداری جامعه مورد مطالعه اشاره خواهد شد و در قسمت بعدی به الگوی نظری منتخب برای تبیین شکاف نسلی اشاره خواهد شد. گلاک و استارک - 1965 - 9 به تبیین الگوهای جدیدی از دینداری پرداختند که در آن مردم با توسل به آنها سعی دارند خود را به عنوان یک فرد مذهبی نمایان سازند. به عقیده اینان هرچند ممکن است ادیان جهانی در بسیاری از جزئیات با یکدیگر متفاوت باشند، اما در حوزهها و ابعاد کلی دارای خصایص مشترکگونه میباشند که دینداری در آنجا متجلی میشود. این حوزهها عبارتند از:
