بخشی از مقاله
مقدمه
برنامه های طراحی شده، استراتژیها و اهداف سازگار هستند، فراهم مینماید - کِم، . - 2009 اجرای توسعه و مکانیابی1 منطقه مناسب برای توسعه بدون توجه به قابلیتهای اکولوژیکی سرزمین منجر به مشکلات اقتصادی اجتماعی و زیستمحیطی میشود - نوری، . - 2006 آمایش سرزمین، ارزیابی سیستماتیک پتانسیل آب و خاک برای کاربریهای مختلف است که هدف آن، انتخاب و اتخاذ بهترین کاربری ممکن و پیشنهاد اجرای آن کاربری با توجه به شرایط اقتصادی اجتماعی میباشد، بهنحوی که کاربری اتخاذ شده نیازهای جاری مردم را به بهترین شکل در نظر بگیرد و در عینحال منابع را برای آینده حفظ کند - نیدومولا، . - 2006 یکی از نکات اساسی در برنامهریزی آمایش سرزمین، رعایت تناسب کاربریهای وضع موجود با بهره برداریهای آتی است.
به سخن دیگر، اگر ویژگیهای زمین بتواند ضروریات و نیازهای نوع استفاده از آن را پاسخ دهد، آن زمین با نوع استفادهای که از آن میشود یا نوع کاربری خود، تناسب خواهد داشت . - Qingming, 2003: 45 - در مجلات مختلف دنیا هنوز مقالاتی در زمینه ناقص بودن مدلهای اکولوژیکی2 سرزمین به چشم میخورد. مدل ارائه شده برای برنامهریزی کاربری سرزمین در ایران یک مدل اکولوژیکی برگرفته از نتایج فعالیتهای مخدوم میباشد. ساختار اصلی مدل تلفیق لایههای اطلاعاتی لازم شامل تلفیق نقشههای شیب، توپوگرافی، جهت، تیپ خاک و پوششگیاهی میباشد.
با تلفیق لایهها و تولید واحدهای زیستمحیطی پایه اقدام به ارزیابی توان اکولوژیک در هر واحد زیستمحیطی میگردد. در نهایت در هر واحد زیستمحیطی با توجه به نوع کاربریها و شرایط اقتصادی و اجتماعی به اولویتبندی کاربریها اقدام میگردد - مخدوم،. - 1380 چراکه جوامعانسانی نمی-توانند جدا ازعوامل اقتصادی،اجتماعی و فیزیکی زندگی کنند، بلکه جهت برخورداری ازنیازهای اصلیشان به طبیعت، به ویژه محیطزیست نیزوابستهاند.
جریان جمعیت درحواشی شهر ناشی ازمهاجرت ازنواحی روستایی، به همراه رشدسریع جمعیت، توازن اکولوژیک،رامختل نموده است. این فرآیند، ازتوسعهپایداراجتماعی- اقتصادی هرناحیه جلوگیری میکند . - SrivastavaandGupta, 2003: 78 - لذا با توجه به ویژگی های استان گلستان روش ارزیابی توان سرزمین باید متناسب با شرایط و نیازمندیهای اکولوژیکی خاص آن باشد ومقیاس مورد استفاده باید بتواند پارامترهای مهم و خاص را در نظر بگیرد.
بنابراین ارزیابی توان سرزمین که بر پایه مدلها انجام میگیرد به هر روشی که انجام گیرد باید بر اساس پدیدهها و عوارض محیطزیستی خاص هر منطقه و با توجه به هدف و متناسب با زمان، بودجه، تکنولوژی ونیروی متخصص موجود بر ای دستیابی به نتایج قابل قبول نسبی بنا نهاده شود - مخدوم و همکاران،. - 1388در این راستا برنامهریزان به ارائه مدلهای مختلف جهت استفاده از زمین پرداختهاند الگوی بهرهبرداری این مدلها متناسب با استعداد طبیعی منطقه پیشنهاد میشود به شکلی که از زمین به اندازه توان تولیدی آن بهرهبرداری شود تا بتواند استفاده از زمین پاسخگوی نیازهای اقتصادی و اجتماعی بشر باشد.
فرضیات تحقیق
فرضیات این تحقیق شامل موارد ذیل است:
.1تعیین درجه انطباق کاربریهای فعلی و آتی - آمایش - شهرستان گنبد کاووس .2پتانسیل اکولوژیکی شهرستان گنبد منطبق با استفاده حال حاضر نمیباشد.
سوالهای تحقیق
.1آیا با مدلهای آمایش سرزمین میتوان پتانسیلهای .1اکولوژیکی و اقتصادی Bاجتماعی شهرستان گنبد را تعیین نمود.
.2آیا کاربری فعلی اراضی شهرستان گنبد منطبق بر کاربریهای آمایشی میباشد.
مبانی نظری
توانهای محیطی، مجموعه دادههای محیطی هستند که در بهره-وریهای اقتصادی انسان از محیط مؤثر بوده و در راستای فعالیتهای اقتصادی انسان در محیط، کاربری داشته باشند - نوری، . - 1 : 1379 بنابراین توانمندیهای محیط طبیعی و انسانی، هم شامل توان وضع موجود و هم شامل توانهای نهفتهی منطقه میباشد، که این توان-های نهفته وسعتی گسترده دارد که با شناخت و ارزیابی دقیق آن به راحتی میتوان تصویر توسعهی آینده را نمایان ساخت.
ارزیابی توان محیط زیست3 - چه توان اکولوژیکی، چه توان اقتصادی و اجتماعی آن - عبارت از برآورد استفاده ممکن انسان از سرزمین برای کاربریهای کشاورزی، مرتعداری، جنگلداری، پارکداری - حفاظت،تورسیم - ، آبزیپروری، امور نظامی و مهندسی و توسعهی شهری، صنعتی و روستایی در چارچوب استفادههای کشاورزی، صنعت، خدمات و بازرگانی است - مخدوم، . - 25 : 1384ارزیابی توان اکولوژیکی سرزمین به عنوان هسته مطالعات محیطزیستی به شمارمیرود. ازاین رو پیش ازتوسعه، تعیین توان اکولوژیکی سرزمین برای کاربریهای مختلف ضروری است . - Makhdoum, 2001 - هر منطقه از لحاظ شرایط انسانی و طبیعی دارای یک توانمندی خاص میباشد.
تنوع و پیچیدگی مسائل مختلف محیطی و دشوارهایی که در روند حل مسائل وجود دارد، تصمیمگیری و فرآیند سیاستگذاری مبتنی بر اطلاعات جامع و مدلسازی آنها را ضروری میکند . - Makowski,2005:35 - اجرای توسعه و مکانیابی مناطق مناسب برای توسعه بدون توجه به تواناییهای اکولوژیکی سرزمین منجر به مشکلات اقتصادی، اجتماعی ومحیط زیستی میشود - Nouri et al, استوارت - 1968 - ، تامیلینسن - 1968 - و کوکس - 1986 - بیان داشتند که مطالعه سرزمین، یا محیط در واقع بررسی ارتباطات میان اجزای زنده و غیرزنده؛ همچنین تأثیرات انسان روی این اجزا در شکلی ادغام یافته است.
مطالعات محیطی در آن زمان میان کشورهای آنگلوساکسن معنایی مشابه با اکولوژی سیمای سرزمین برای محققان اروپایی داشت و به تحقیق روی مباحث مربوط به سرزمین و بهرهبرداری از آن میپرداختند - کریستسن و استوارت، 1968؛ مک هارگ، 1969؛ فابوس، 1978؛ باسینسکی و کوکس، . - 1985 - مناسب بودن مکان خاص برای فعالیت یک خدمت، تا حد زیادی به عواملی بستگی دارد که در حین مکانیابی آن خدمت انتخاب و ارزیابی میشود.
- Yang&lee, 2005:245 - سوالی که در این زمینه مطرح میشود این است که با در نظر گرفتن مجموعه عوامل مکانی، چه مناطقی از اولویت بیشتری برخوردار هستند. شناخت فضا و توانهای محیطی، اولین گام در راه توسعه پایدار و آمایش سرزمین است. از سوی دیگر، سیستم اطلاعات جغرافیایی، از توان و قابلیت خوبی برای مدلسازی و شناخت مناطق مناسب برخورداراست . - Belton,2003:9-13 - استفاده ترکیبی از سیستم اطلاعات جغرافیایی و تحلیلهای چندمعیاری به طورکلی سیستم پشتیبان تصمیمگیری مکانی1 نامیده میشود.
این سیستم درمورد مسایل مکانی پیچیده به طورگسترده استفاده میشود و یک روش بسیارخوب برای تصمیمگیری میباشد - عبدی، . - 3 :1385 لذا سیستم اطلاعات جغرافیایی 2 - GIS - با توانایی که در پیوند بین خصوصیات محیطی و علوم رایانهای دارد، ارزیابی دقیق منابع اکولوژیک را در جزئیترین سطوح با حجم و پیچیدگی بسیار زیاد امکانپذیر میکند و با قدرت تلفیق اطلاعات مختلف و ایجاد نقشههایی که مبین فصل مشترک چند شرط مختلف هستند توانایی بالایی را در برنامهریزی و ارزیابی فراهم میکند - . - HUIGEN, 2003
پیشینه تحقیق
اونق و همکاران - 1382 - ، به منظور ارزیابی میزان انطباق زیست-محیطی کاربریهای فعلی و آتی استان گلستان، یک مدل وزنی تهیه و مقادیر شاخص انطباق کاربریها در 198 واحد زیستمحیطی هم-توان در نیمه تفصیلی و مقیاس 1:250000 و در 4 کلاس نقشه بندی کردند. میانگین وزنی شاخص انطباق کاربریهای استان 3/26 - کلاس - 4 است که با مساحت زیاد دو کاربری طبیعی یعنی جنگل و مرتع - تبعیت از انتخاب طبیعت به هنگام تعیین اولویت بین کاربری-ها - و حفاظت گسترده از محیطزیست - کاربری حمایتی - در سطح وسیعی از استان، به آسانی قابل توجیه میباشد. قاسمی و همکاران - - 1384، به بررسی کاربرد اصول آمایش سرزمین و GIS در توسعه جنگل و فضای سبز، سرخه حصار تهران پرداختند. در نهایت مدل اکولوژیکی توان توسعه جنگل و فضای سبز را براساس مدل اکولوژیک دکتر مخدوم، در پنج طبقه توان برای منطقه ارائه دادند.
اونق و همکاران - 1385 - ، به منظور ساماندهی فضایی و مدیریت پایدار کاربری اراضی، توان اکولوژیکی ناحیه جنوب شرقی دریای خزر را با ابداع مدل عددی و یکسانسازی تعداد طبقات کاربریها در سطح تفصیلی و در قالب 1227 واحد زیستمحیطی ارزیابی نمودند. با اولویتبندی بین کاربریهای ممکن به روش کیفی قیاسی و با ملاحظه مناطق زیستی چهارگانه تحت حفاظت، نقشه پایه آمایش منطقه در مقیاس 1:100000 تهیه شده است. نتایج نشان میدهد که تعداد واحدهای زیستمحیطی تفکیکشده خیلی کمتر از تعداد مورد انتظار است و نماینده دستکاری شدید اکوسیستمهای خرد و کلان و تغییر شدید کاربری سرزمین در دورههای اخیر است.
مرادی و همکاران - 1386 - ، بااستفاده ازسامانه اطلاعات جغرافیایی به تعیین توان اکولوژیکی حوضهی آبخیز اسدلی در شهرستان بجنورد، اقدام کرده و نتایج کلی بیانگرآن است که دراین ناحیه توان برای کشت فاریاب وجود ندارد. درکل53/78 درصد ازمساحت حوزه برای مرتعداری و 28/75 درصد برای کشت دیم مناسباست. ازکل سطح حوزه 5/25 درصد برای کشت آبی و 11/79 درصد برای حفاظت تعیین کاربری گردید.
پورجعفر و همکاران - 1391 - ، به ارزیابی توان اکولوژیکی به منظورتعیین عرصههای مناسب توسعهدرمحدودهی شهرجدید سهند با کاربرد سامانه اطلاعات جغرافیایی و تحلیل سلسله مراتبی - AHP - پرداختند و درنهایت بااستخراج واحدهای محیطی وسنجش آنها براساس معیارهای اکولوژیکی،توانهاو استعدادهای بالقوه برآوردگردیده و محدودههای مناسب برای توسعهی آتی شهرجدید سهند بامساحتی حدود 3200 هکتار پیشنهادگردید.
