بخشی از مقاله
چکیده
سکونتگاه های شهریبه عنوان یک واحد جغرافیایی، تحت تاثیر عوامل مختلفی در بستر جغرافیایی و درقالب روابط انسان و محیط شکل گرفته اند. برای دستیابی به توسعه همه جانبه این سکونت گاه ها شناخت عوامل طبیعی و تنگناهای توسعه ضروری است. شهر به عنوان یک پدیده پویا در فضای محیط بوده و توسعه فیزیکیآن همواره انسانرا وادار به برنامه ریزی می کند،لذا مطالعات درزمینه ویژگی های طبیعی زمین از همهجوانب باید در نظر گرفته شوند. توجه به عوامل طبیعی، جغرافیایی و محیطی از این جهت که این عوامل بستر و جایگاه اصلی شهر را تشکیل داده اند و علاوه بر آن می توانند کلیه اجزای طراحی شهری نظیر مکان، شکل، ساختار و بافت شهر را تغییر دهد حائز اهمیت است.به طوری که امروزه کلیه تفکرات برنامه ریزی شهری نقش طبیعت و عوامل اکولوژیک را اساسی ترین عوامل تاثیرگذار توسعه شهری می داند. هدف تحقیق حاضرآن است با در نظر گرفتن عوامل طبیعی به انتخاب مکان مساعدبرای احداث شهر پی ببریم. امروزه با توجه به نیازجوامع بشری می بایست مکان انتخابیشهر با اولویت اول امنیت شهروندانو در الویت های بعدی؛ ایجاد و تسهیل دسترسی به امکانات،امکان توسعه شهری برای بیستو پنج سالآینده، برنامهریزی گردد. در این تحقیق در نظر است با استفاده از روش مطالعه اسنادی به بررسی عوامل طبیعی موثردرمکان گزینی شهرها پرداخته شود. عوامل طبیعی به اصطلاح عواملی می باشند که بصورت طبیعی وبدون مداخله بشر ایجاد شده اند. این عوامل می توانند گاهی در نقش عوامل مثبت و گاهی نیز درحکم عوامل بازدارنده در انتخاب مکان شهر ظاهر شوند
مقدمه
سکونت گاه های شهری به عنوان یک واحد جغرافیایی، تحت تاثیر عوامل مختلفی در بستر جغرافیایی و درقالب روابط انسان و محیط شکل گرفته اند. برای دستیابی به توسعه همه جانبه این سکونت گاه ها شناخت عوامل طبیعی و تنگناهای توسعه ضروری است. شهر به عنوان یک پدیده پویا در سیستم فضایی محیط بوده و توسعه فیزیکی آن همواره انسان را وادار به برنامه ریزی می کند . رشد روز افزون شهرها و روستاهای بزرگ به تخریب زمین های کشاورزی محدود نشده ،بلکه مهمتر از آن تنشهای شهری چون افزایش بهای زمین ،ایجاد تفریحگاه و بطور کلی تغییر و تبدیل کاربری ها ،تبعات مخربی در این زمینه داشته و دارد. - سرور:. - 1385 از اینرو مطالعات و پژوهش ها، به ویژه در زمینه ویژگی های طبیعی زمین از همه جوانب باید در نظر گرفته شوند. در غیر این صورت اولین تاثیرات مخرب بر طبیعت و چشم انداز آن و به صورت غیر مستقیم پیامدهای جبران ناپذیری برای انسان و سکونتگاه های آن در پی دارد. فرایند هایی از قبیل نشست زمین،فرسایش خاک، وتغییر آبراهه ،زلزله،سیل وتحریک دامنه ها به عنوان برخی از عوامل طبیعی همواره می توانند در سیستم شهر موثر باشند. به دلیل ارزیابی و برنامه ریزی توصیفی در بسیاری از مطالعات شهری نقش عوامل طبیعی در برنامه ریزی ها کم رنگ تر دیده می شود. این امر به ویژه در نسل جدید برنامه ریزان صریحا دیده می شود به طوری که به صورت فزاینده تنها با برنامه ریزی شهر و حومه بدون در نظر گرفتن عوامل طبیعی آشنا شد - هوک،ج،ام: - 1993 توجه به عوامل طبیعی ،جغرافیایی و محیطی از این جهت که این عوامل بستر و جایگاه اصلی شهر را تشکیل داده اند و علاوه بر آن می توانند کلیه عناصر و اجزای طراحی شهری نظیر مکان،شکل،ساختار و بافت شهر را تغییر دهد حائز اهمیت است. به طوری که امروزه کلیه تفکرات برنامه ریزی شهری نقش طبیعت و عوامل اکولوژیک را اساسی ترین عوامل تاثیرگذار فرایند توسعه شهری می داند. هدف تحقیق حاضر آن است با در نظر گرفتن عوامل طبیعی به فرایند ها و الگو های انتخاب مکان مساعد برای احداث شهر پی ببریم. حال آنکه پیش از هرچیز رعایت توسعه پایدار را مدنظر قرار دهیم ،بدین معنا که انسان اطمینان یابد کلیه اقدامات آن برای برطرف نمودن نیازهای کنونی اش بدون به خطر انداختن توانایی نسل آینده باشد. - نفیسه مرصوصی . - 8 :1391 شناسایی قابلیت ها و توانمندی های سرزمین پیش از بارگذاری فعالیت های گوناگون بسیار حائز اهمیت است.در غیر این صورت استفاده از قابلیت های سرزمین به نوعی صورت می گیرد که محدودیت های طبیعی و اکوژیک مانع از استمرار فعالیت شده، عملا بسیاری از سرمایه گذاری های انجام شده به هدر خواهد رفت.بنابر این مهم است که بر استعداد های مختلف چشم اندازها تمرکز کنیم. - نوروزی آورگانی، هدایت اله نوری،اسکندر صیدایی،صدیقه کیانی وزهرا سلطانی،.44 :1389
B 1-1 شیب
همانگونه که گفته شد برخی عوامل طبیعی در انتخاب مکان شهر به عنوان عامل تاثیرگذار مطرح می باشند بطوریکه میزان آن نه تنها در انتخاب مکان شهر بلکه در نوع کاربری شهر هم تاثیر دارد. یکی از این عوامل طبیعی "شیب" می باشد . پیش بینی و بررسی میزان شیب سرزمین در انتخاب مکان شهر حائز اهمیت می باشد. گاهی عدم رعایت و محاسبه شیب می تواند هزینه و مخارج شهروندان و همچنین هزینه خدمات شهری را بطور قابل ملاحظه ای افزایش دهد. شیب نامناسب باعث می گردد دسترسی آب به سایر نقاط شهر را با مشکل مواجه کند و هزینه های هنگفتی برای ایجاد تلمبه خانه و انتقال آب آشامیدنی ایجاد کند. تجربه هایی نمی توان گفت علمی، بلکه بررسی وضعیت ارزش زمین در برخی مناطق نشان داده است ، استقرار شهر بروی شیب قطعا با افزایش هزینه ها همراه است و این افزایش هزینه ارتباط مستقیمی با افزایش قیمت زمین دارد که نمونه موردی آن محله مرزداران تهران که افزایش ارزش زمین را در بخش های پر شیب این محدوده نسبت به نقاط کم شیب شاهد می باشیم - بازدید میدانی و مصاحبه حضوری نگارنده - . پس از بررسی مکان از نظر شیب می بایست میزان این شیب در نقاط مختلف سرزمین بمنظور ایجاد شهر محاسبه گردد . چه میزان شیب برای مکان گزینی شهر مناسب می باشد ؟ در پاسخ به این سوال جدول 1 زیر شیب مناسب برای شهر با نوع کاربری را نشان می دهد.
جدول-1 - نفیسه مرصوصی ، - 44: 1389
حال چنانچه شهر انتخابی در دامنه کوه باشد این شیب می تواند 23 تا 25 درصد متغییر باشد . افزایش شیب با بالارفتن هزینه ها رابطه مستقیم دارد بطوریکه کنترل سریع ابهای سطحی و ایجاد شبکه وسایط نقلیه را تحت شعاع خود قرار می دهد . لذا در صورت انتخاب مکان شهر در مناطق کوهستانی پیشنهاد می گردد ایجاد ساختمان ها براساس تراس بندی و پله ای صورت پذیرد. - نفیسه مرصوصی،. - 44: 1389 یکی از عوامل بازدارنده شهری شیب نامناسب می باشد که عدم لحاظ آن مشکلاتی چون پدیده سیل را برای مناطق شهری ایجاد می کند. در صورتی که دو عامل شیب و باران خیزی سرزمین با یکدیگر نادیده گرفته شود این خطر به حداکثر میزان خود می رسد. در بسیاری از شهر که بدنبال احداث سیل گیر و یا احداث سد می باشند عدم رعایت این دو عامل قابل رویت می باشد. که در پی آن هزینه های بالای طراحی و احداث تاسیسات فوق را بدنبال دارد. لذا با توجه به جدول شیب فوق مشخص می گردد الگوی استاندارد بمنظور انتخاب مکان شهر و ساخت و امکان توسعه شهری تا چه میزانی می باشد. شایان ذکر است با پیشرفت های صورت گرفته در زمینه تکنولوژی ماشین های صنعتی ، امروزه شاهد ساخت و ساز های بیشماری در دامنه های پر شیب به صورت تفرجگاه می باشیم ولی این در حالیست که ساخت وساز های غیر اصولی در مناطق پر شیب نمی تواند هیچگاه به عنوان الگوی فرایند انتخاب مکان شهر قرار گیرد .
B1-2ارتفاع
شهرها در بستر مکان شکل می گیرند و از مورفولوژی مکان تبعیت می کنند و چون توپوگرافی مکانها متفاوت بوده، بنابر این سیمای مختلفی از خود بروز می دهند. در ابتدای تشکیل شهرها، ارتفاعات و تپه ها در حاشیه شهرقرار دارند، اما به مرور زمان با توسعه فیزیکی شهری تا جایی که شیب دامنه اجازه میدهد اراضی به زیر ساخت و ساز می روند و چنانچه ساخت و ساز بروی این اراضی بدون مطالعه باشد، مشکلات زیادی را ایجاد می نماید. معمولا بعضی از واحدهای توپوگرافی به دلایل خاص امنیتی، دفاعی و نظامی جهت احداث شهر انتخاب می شوند. برای مثال چاله ها و فرو رفتگی های بسته و محصور - شیراز - آنکارا و ... - ، دره ها با دیواره های پر شیب - ماکو - کلات نادر و ... - ، تپه ها و برجستگی های نسبتا مرتفع - آکروپولیس آتن و ... - و یا نقاط کوهستانی و صعب العبور - قلعه الموت و ... - با هدف امنیت انتخاب شده اند. - زمردیان، . - 1378 اصولا ارتفاعات و اراضی تپه ماهوری با وجود داشتن محاسن متعدد، به دلیل وجود شیب زیاد معابر، زمین های صخره ای و سنگلاخی، ناهموار و صعب العبور بودن، محدودیت فضا و زمین، فقدان خاک مناسب، شرایط نسبتا سخت اقلیمی، محدود بودن حوزه نفوذ شهری، مشکلات حمل و نقل شهری و مترو، شکل دفع آبهای سطحی و شبکه فاضلاب و ... برای استقرار شهرها و سایر سکونتگاههای انسانی خیلی مناسب نبوده و می بایست در هنگام انتخاب مکان استقرار شهر این مساله مد نظر قرار گیرد.
B1 -2-1 مخروطه افکنه ها
این پدیده حاصل سیلاب رودخانه ها در طول دوره بارانی مناطق خشک و نیمه خشک هستند و شامل ذرات شن و ماسه و قلوه سنگ بوده که نفوذ پذیری بالایی داشته و در برابر وزن زیاد سازه های شهری و زلزله مقاومت بسیار کمی دارد.بالا بودن سطح آبهای زیر زمینی در این مناطق اثرات منفی بر روی ساختمانها و مناطق مسکونی دارد. آب بارندگی ، فاضلاب خانگی و صنعتی که در راس مخروط افکنه نفوذ می کند، مجدد در پایین دست آن بالا آمده و مسایلی نظیر آب گرفتگی، نم کشیدگی و تخریب تدریجی بناهای پایین دست و همچنین آلودگی محیط زیست و بیماریهایی نظیر روماتیسم را به دنبال دارد. بنابر این استقرار برخی شهرها بنا به مصالحی بر روی این اراضی صورت گرفته و با توجه به مناظر و چشم اندازهای خوب این مناطق به خصوص در فصول بارانی با خطرات سیلابهای عظیم و مخرب روبرو می باشند. - سیل تابستان 1366 شمیرانات به دنبال رگبار شدید در مخروط افکنه تهران - - نادر صفت، - 1379
B1 -3جنس زمین
آمایش سرزمین به معنی یافتن مناسبترین مکان برای برپایی انواع توسعه انسانی می باشد و هنگامی که این مکان مشخص گردید آدمی به آراستن آن اقدام می نماید - مجید مخدوم،1 - 16 : 1391 در حقیقت با بیان این تعریف مشخص می گردد پیش از بهره برداری از سرزمین انتخاب مناسب ترین مکان برای توسعه انسان بیش از هرچیز ارجحیت دارد . با انجام آمایش سرزمین مشخص می گردد کدامین سرزمین برای کدامین کاربری مناسب می باشد . یکی از عناصر اصلی در انتخاب سرزمین،بررسی وضعیت مقاوت خاک می باشد . پیش از هر اقدامی برای انتخاب مکان شهر ، طراحان و برنامه ریزان شهری به نمونه برداری و تعیین نوع خاک و مقاومت آن می پردازند. طراحان با شناخت انواع خاکها می توانند امکان احداث مکان شهر،کاربری شهر،چالش ها و راهکار های آن را بررسی نمایند . قبل از احداث شهر و یا شهرک، زمین آن باید از نظر خصوصیات زمین شناسی و وضعیت آبهای سطحی و زیر زمینی مورد مطالعه قرار گیرد. این مطالعات در تعیین ،انتخاب نوع و سیستم های احداث ساختمان ها و تجهیزات و تاسیسات مورد لزوم ،میزان سستی خاک ،باتلاقها و شناخت وضعیت آبهای زیر زمینی کمک بسزائی خواهد کرد . - نفیسه مرصوصی،. - 44: 1391 تهیه نقشه نوع خاکهای یک سرزمین بوسیله نقشه های هوایی و ماهواره ایی و همچنین بازدید میدانی میسر می باشد . برنامه ریزان می بایست به مشاهده تصاویر فوق از نوع، جنس و سستی خاک نسبت به مکان انتخابی تصمیم گیری نمایند. - مجید مخدوم، - 45 :1391 .تعیین جنس خاک از عواملی می باشد که تاثیر بسزایی در انتخاب مکان مناسب شهری دارد و رعایت آن کاهش هزینه ها و چالش های توسعه شهری را در پی دارد.
1-3-1 انواع زمین از نظر جنس خاک
در تعیین جنس زمین می توان به انواع خاک از قبیل : خاک دستی، زمین ماسه ای،زمین رسی،زمین دج، زمین سنگی، زمین مخلوط،زمین نامناسب - عباس احمدی ، - 91
1-3-1-1 خاک دستی
به زمین هایی اطلاق می شود که در اثر تخریب زباله و تخریب سازه قبلی بوجود آمده است که مقاومت این گونه زمین ها کمتر از 1.5 کیلو گرم بر سانتی متر مربع می باشد..
1-3-1-2 زمین ماسه ای
این خاک در کنار دریاها و رودخانه ها پیدا می شوند و مقاومت اینگونه زمین ها بین 1.5 تا 2 کیلو گرم بر سانتی متر مربع می باشد.
1-3-1-3 زمین رسی
به شرط خشک بودن یا عدم مرطوب بودن مقاومت تقریبی آن 4 کیلوگرم بر سانتی متر مربع می باشد.
1-3-1-4 زمین دج
ترکیب این زمین ها از شن و ماسه و خاک به صورت متراکم می باشدکه مقاومت آن بین 5.5 تا 30 کیلوگرم بر سانتی متر مربع - بسته به تراکم خاک - می باشد.
1-3-1-5 زمین سنگی
به شرط اینکه اینگونه زمین ها از سنگ های گچی و یا آهکی نباشد مقاومت در آنها 40 کیلوگرم بر سانتی متر مربع است.
1-3-1-6 زمین مخلوط
ترکیبی از شن، ماسه ، خاک بهمراه تراکم نسبی که مقاومت تقریبی آن بین 2.5 تا 5 کیلو گرم بر سانتی متر مربع می باشد.
1-3-1-7 زمین نامناسب
مانند باتلاق ها و لجن زارها که این گونه زمین ها بدلیل مقاومت بسیار پایین به هیچ وجه برای احداث ساختمان مناسب نمی باشند.
B 1 - 4 فاصله از حریم رودخانه
یکی دیگر از عوامل طبیعی که طراحان شهری می بایست در تصمیم گیری انتخاب مکان شهر رعایت نمایند بررسی وضعیت رودها و رودخانه ها می باشد. پیش از انتخاب مکان شهر می بایست مسیر رودها توسط نقشه های توپوگرافی ،عکس های ماهواره ای،نقشه های جی آی اس مشخص گردد. از این طریق مشخص می گردد که مسیر اصلی رودخانه و شعبات فرعی آن به کدام سمت و سو ادامه خواهند داشت .همانطور که مشاهده می شود در گذشته دور بسیاری از شهرها بدلیل نبود تکنولوژی لوله کشی آب، بمنظور دسترسی آسان به آب آشامیدنی و یا کشاورزی اصرار به استقرار و اسکان در مجاورت و نزدیکی رودها و رودخانه ها داشته اند. برخی از شهر های دنیا چون ونیز در نزدیک ترین فاصله به رودها بنا شده اند و بطوریکه هنوز ادامه فعالیت شهرهای مذکور پابرجا می باشد. با پیشرفت علم و توسعه شهرها بسمت و سوی صنعتی شدن، مزارع کشاورزی به خارج شهرها و رعایت فاصله از رودها را بهمراه داشته است و دیگر نزدیکی و مجاورت به رودخانه ها به عنوان یک نقطه قوت برای شهرها محسوب نمی گردد. پس از مشخص شدن مسیر و شعبات رودخانه ، مسئله فاصله از حریم آن مطرح می گردد. چه میزان فاصله از این حریم می بایست رعایت گردد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که میزان رعایت فاصله از حریم در مناطق مختلف متفاوت می باشد بطوریکه برای کلیه مناطق نمی توان یک نسخه یکسان تعریف نمود. اینکه با بررسی طول و عرض رودخانه، جنس خاک ، نفوذ پذیری خاک به میزان آب احتمالی در حداکثر ترین حالت رسید که پس از اتمام و نتیجه تحقیقات مذکور می توانند نسبت به تصمیم گیری در خصوص حریم رودخانه اقدام نمایند. هیچ عامل ژئومورفولوژیکی به اندازه آبهای سطحی، سطح زمین را حتی در نواحی خشک تغییر شکل نمی دهد. سیستم های رودخانه ای
