بخشی از مقاله
چکیده
امروزه ادبیات جهانی با عدمقطعیت روبرو شده است بنابراین متخصصین برای حل مسائل به دنبال عدم قطعیت در ارائه راهحلها هستند. تابآوری راهی است برای بحرانها تا در شرایط متفاوت پاسخهای متفاوتی نیز داشته باشیم. بنابراین شهر تابآور، شهر عدمقطعیت هاست . شهری که با پیشبینی مسائل و تنشها راه را برای بقای شهرندان فراهم میکند. هر مبانی نظری برای رشد و بالندگی نیاز به راهکارهای اجرایی دارد تا به ظهور برسد. مساله پژوهش از آنجا آغاز شد که برای ایجاد شهر تابآور نیاز به چارچوبمند کردن ایدهها و پیشنهادات نمایان گردید .
چارچوبی که ضمن آن میتوان تاب-آوری را به صورت فرآیندی چرخهای اجرا کرد و به این طریق عدم قطعیت را پاسخ داد. در این مقاله با شناخت و تحلیل نمونه موردی - محله ساغریسازان شهر رشت - راهکارهای اجرایی برای دسته - - category زیرساخت طبق اهداف کلان و کیفیات مطرح شده برای تابآوری ارائه دادیم. در اینجا متذکر میشویم که تابآوری را باید در تمام سطوح مورد بررسی قرار داد اما در این مقاله فقط راهکارهای اجرایی برای زیرساخت ارائه گردیده است.
.1 مقدمه
یکی از معضلاتی که همواره و در طی قرون متمادی زندگی جوامع انسانی را مورد تهدید قرار داده، وقو ع بلایا و سوانحی است که در صورت ناآگاهی و نداشتن آمادگی، صدمات جبران ناپذیری به ابعاد مختلف زندگی انسانها اعم از حوزههای سکونتی،اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی، روانشناختی و ... وارد میکند. - 2ʼ%ULHQ' ..; 6\JQD /.; +DXJHQ' -. - . 2004 193-225 - با بروز هر سانحه طبیعی ، روندتوسعه کشورهای آسیب دیده از آن سانحه دچار تغییراتی می گردد. ولی دربرخی کشورها پس از رخداد سوانح طبیعی فرصتی بوجود میآید تا روند بازسازی توسعه را سرعت بخشد.
در برخی دیگر از کشورها بروز بلایای طبیعی باعث توقف برنامههای توسعهای و گاهی پسرفت آن کشورها میشود به دلیل اینکه تمام جوامع به نحوی مورد تهدید بلایای طبیعی قرار دارند بنابراین شرط بسیار مهم در کاهش اثرات سوانح طبیعی کاهش ریسک آن سوانح میباشد - ظفری و همکاران، . - 1386 طراحی شهری تابآور بر اساس چه کیفیات و راهکارهایی شکل میگیرند؟ چرا باید تابآوری را در شهرها نمود بیرونی دهیم؟ جمعیت در قرن 21 به طور فزایندهای گسترش یافت. گونه بشر در شهر به شبکه پیچیده ای از موسسات پیوسته، زیرساختها و اطلاعات وابسته شد. مردم به عنوان مرکز فعالیتهای اقتصادی، فرصتها و خلاقیتها به شهر کشیده میشوند.
اما شهر جایی است که تنش تجمعی یا ناگهانی اتفاق میافتد که به شکستهشدن - تفکیک - اجتماع، از همگسیختگی کالبدی یا محرومیت اقتصادی میانجامد. - The Rockefeller Foundation,3 - شهرهای تاریخی ایران تنش و ریسکهایی را پشت سر گذاشتهاند و توانایی خود را در مقابل با بحران نشان دادهاند. با گسترش روز افزون شهرها، بافتهایی به یادگار مانده است که به جهت جابجاییهای جمعیتی و ارزان بودن قیمت زمین و مسکن به نوعی رها شدهاند و در هنگام وقوع بحران خسارتهای جبران ناپذیری را بهوجود میآورند. اکنون با نگاهی گذرا به بافتهای فرسوده میتوان برای جلوگیری از آسیبهای جدی در هنگام مقابله با سوانح راهکارهایی از جنس طراحی داد با این هدف که تابآوری به مرحله اجرا برسد.
شهر رشت دارای قدمتی طولانی با ابنیه و بافتهای تاریخی است. این شهر در استان گیلان واقع است که با وجود دارا بودن شرایط خاصی در معرض خطرات طبیعی واقع است. در این میان با توجه به بافتهای فرسوده که اطلاعات آن را از طریق روشهای میدانی و کتابخانه ای به دست آوردهایم به نتایجی دست خواهیم یافت. این نتایج ما را در ارائه راهکارهای طراحی یاری خواهند کرد. در این مقاله با بررسی مبانی نظری و پیشینه تحقیق در دو پژوهش با موقعیت جغرافیایی ایران میپردازیم . بم با پشت سر نهادن سانحه زلزله 1382 و ماکو که برنامهای برای توسعه بافت جدید شهر به سمت تابآور شدن ارائه دادهاست. سپس با بررسی پروژه 100 شهر تابآور بنیاد راکفلر مدلی پژوهشی در برگیرنده اهداف کلان و کیفیات شهر تابآور ارائه و ابزارهای آن معرفی گردیده و همچنین با بررسی محله ساغریسازان شهر رشت راهبردهایی ذکر شدهاست.
مرور ادبیات
نظریه تابآوری در علوم فیزیکی، اجتماعی و همچنین سیاست عمومی به عنوان مفهومی مهم همواره مطرحاست. واژه تابآوری در اوایل قرن 17 میلادی از فعل لاتین Resilire به معنای جهش و به حال خود بازگشتن، وارد زبان انگلیسی شد - Amaratunga and Haigh, .2011,1-11 - مفهوم تابآوری توسط هالینگ - 1973 - در زمینه اکولوژی ارائهشد. با این حال تعاریف متفاوتی از آن به بعد از تابآوری در حوزه سوانح ارایه شدهاست که آخرین آن مربوط به تعریف آکادمی ملی آمریکا میباشد. بایستی اشاره نمود که ورود مبحث تابآوری به مباحث شهرسازی و مدیریت بحران به مثابه تولد فرهنگی جدید میباشد. عبارتهایی چون » جوامع تابآور و پایدار« ،»معیشت تابآور « و »ایجاد جوامع تاب-آور« به صورت معمول در مقالات علمی و برنامههای عملیاتی استفاده میشوند.
این درحالی است که برخی از آن به عنوان الگوی جدیدی در تحولات شهرسازی یاد میکنند - - McEntire et al,2001: 47 و برخی دیگر آن را همردیف سایر اصطلاحات مدیریت بحران نظیر کاهش آسیب پذیری تعریف مینمایند. همانند سایر مفاهیم شهرسازی و مدیریت بحران، مفهوم تابآوری نیز ابعاد متعددی دارد و تا کنون تعریف مشترک پذیرفته شده ای از آن ارائه نشدهاست. - Klein, 2003, 66 - این اصطلاح به دلیل پیچیدگی سیستمهای شهری برای آن مناسب است به طوری که پیوسته در حال سازگار شدن با تغییر وضعیتها میباشد. - The Rockefeller Foundation,3 -
بعد از آن در سیستمهای اجتماعی به وسیلهی ادگر - 1997 - در سیستمهای انسانی-محیطی توسط کارپنتر - 2001 - ،وفولک - 2006 - در سیستمهای اجتماعی -اکولوژیک - SES - به وسیلهی برکیس و فولک - - 1998، و برکیس - - 2003، در سوانح کوتاه مدت به وسیلهی تیرنی - - 1997برونئو - - 2003 ، و رز - - 2004 ، و در پدیده های بلند مدت مانند تغییرات اقلیمی به وسیلهی تیمرمن - - 1981 ، و داورس و هندمر - - 1992، بکار گرفته شد.
در 22 ژانویه 2005 ، چارچوب طرح هیوگو برای عمل درسالهای 2005 تا 2015 به تصویب استراتژی بینالمللی کاهش بحران سازمان ملل متحد رسید، که خود حرکتی مثبت در زمینه تابآوری محسوب میشود .از زمان تصویب این لایحه قانونی، هدف اصلی برنامه ریزی برای مخاطره و کاهش خطر بحران، به نحوی بارز به سمت تمرکز روی ایجاد تابآوری در جوامع گرایش پیدا کرده، نه کاهش آسیبپذیری. در حال حاضر توجه زیادی به ظرفیتهای جوامع بحرانزده برای »بازگشت به گذشته… یا بازیابی میشود.
در طی زمان، تغییرات زیادی در مفهوم واژه تابآوری ایجاد شده است. اگرچه تفسیرهای موجود برای این واژه، پیچیده و متنوع هستند؛ اما آنچه مسلم است، ارتباط نزدیک میان مفاهیم مخاطرات، تاب آوری و محیط مصنوع وجود دارد. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که مشخصه بازگشتن به موقعیت و شرایط پیش از سانحه، همچنین بهبود بخشی به وضعیت آن در راستای توسعه هرچه بیشتر را در سیستمها تابآوری مینامند . - Amaratunga and Haigh, 2011,5-14 -
اگرچه توجه به مقوله تابآوری در بازسازی جوامع شهری پس از بروز سوانح، امری مهم محسوب میشود پژوهش های تابآوری در بعد کالبدی و علیالخصوص دسته بندی زیرساخت-ها بیشتر توسط برنامهریزان شهری به جهت تحلیل و ارزیابی انجام شدهاست و به ارائه راه-کار منهتی نگردیدهاند. اما در این بین مطالعات طراحی محور با هدف ارائه راهکار نیز انجام شدهاند از جمله در مقاله "توسعه فیزیکی ناپایدارشهرها و آسیب پذیری آنها در برابر سوانح طبیعی نمونه موردی شهر ماکو در آذربایجان غربی" - طالب زاده، - 1388از طریق روش کتابخانهای و میدانی نتیجه گرفتهاست که برای توسعه پایدار شهری میبایست به بستر شهر توجه نمود و بر طبق آن راهکارهایی برای مواجهه با مشکلات محتمل در آینده بیان نمود.
همچنین در مقاله بازسازی تابآور از دیدگاه طراحی شهری پس از زلزله بم1382 - فلاحی، جلالی، - 1392 که براساس تحقیقات میدانی - مشاهده و نظر سنجی - با روش تحلیل محتوا راهکارهایی را در سه دسته : تغییرات کالبدی اغراق-آمیز در راستای افزایش پایداری و مقاومت کالبد، احیای هویت، بازتوانی و تطبیق پذیری بیان میکند. با در نظر گرفتن اینکه طراحی شهری بیش از محصول به فرایند و رویه توجه میکند در این مقاله سعی بر آن است تا از طریق ارائه مدل و روش های تحقیق راه را برای رسیدن به زیرساخت تابآور هموار نمود.
شهر تابآور ظرفیت عملکرد شهرها را توصیف میکند به این ترتیب شهروندانی که در آن زندگی و کار میکنند بدون توجه به روبرو شدن با هر شوک و استرسی بقا و رشد مییابند. - The Rockefeller Foundation,3 - از جانب دیگر، مفهوم طراحی شهری تابآور با در نظر گرفتن شهرها به عنوان سیستمهای پیچیده، با اجزای به هم وابسته، تعریف میشود. ساختارهای معماری، جمعیت، تمرکز، مراکز تجمع و سیستمهای زیرساختی، اگرچه اجزای تشکیلدهنده شهرها هستند، اما آسیب پذیری شهرها در برابر سوانح طبیعی یا انسان ساز را افزایش میدهند.
- - Godschalk, 2003,136-143 در این راستا، تقلیل میزان آسیبپذیری و بالا بردن سطح انعطافپذیری محیط کالبدی شهرها در برابر تنشهای ناشی از بروز سوانح و نیز به حداقل رساندن زمان بازتوانی، همچنین ارتقا و بهبودبخشی سطح زندگی افراد و به طور کلی، تاب آور ساختن شهرها در برابر سانحه، از جمله مهمترین عواملی است که می بایست در طراحی شهرها مورد توجه قرار گیرد جلالی، - 1392:3 با کنار هم قرار دادن عناصر شاخص موجود در مفاهیم طراحی شهری و همچنین مفهوم تابآوری سیستمها با در نظر گرفتن سانحه به عنوان عامل تنش زا میتوان ارتباط موجود میان مفهوم تابآوری و طراحی شهری را چنین بیان کرد: "طراحی شهری به گونه ای که در شرایط بروز سانحه ظرفیت تحمل تنشهای وارده را داشته و ایمنی کالبدی و اجتماعی را برای شهروندان فراهمآورد، همچنین ظرفیت ساماندهی اجزای خود را به نحوی که عملکرد آنها در شرایط بحرانی حفظ کند، در برابر سوانح تابآور است .2011, 6 -
