بخشی از مقاله
چکیده
به طور معمول "زیرساخت" به عنوان امکانات و خدمات لازم برای فعالیت جامعه شناخته شده و در دو بخش عمده زیرساختهای سخت و زیرساختهای نرم تعریف میشوند. زیرساخت سخت به صورت کلی به امکانات و خدمات مربوط به بخشهای حمل و نقل، تاسیسات و دیگر شبکههای فیزیکی اشاره دارد و زیرساخت نرم در بر گیرنده نظامهای سازمانی و روابط دخیل در ساختار جوامع میباشد. با وجود آنکه زیر ساختهای سبز عموماً در دستهی زیرساختهای سخت مورد مطالعه قرار میگیرند، به سبب تأثیرات عمیق بر کیفیت زندگی افراد، در بخش زیرساخت نرم نیز حائز اهمیت هستند. از سوی دیگر مفهوم "مکان پایدار" در مباحث طراحی شهری، اشاره به تمامی مولفهها و ابعادی دارد که از جنبههای مختلف کیفیتهای محیطی را ارتقاء میدهند. پارهای از این کیفیتها بر ویژگیهای عینی و کالبدی مکان تأکید میکنند و دستهای دیگر بر ارتقاء کیفیتهای ادراکی، رفتار و نظایر آن، نظر دارند.
بدین ترتیب زیرساختهای سبز با توجه به پتانسیلها، اهداف و تعاریف، میتوانند از نقشی بسزا در تحقق مفهوم مکان پایدار برخوردار باشند. تلاش این نوشتار بر آن است تا با مروری اجمالی بر موضوع زیرساختهای سبز و شناسایی اجزای اصلی آن از یکسو و مرور کیفیتهای مطرح در مولفههای سازنده مکان از سوی دیگر، بتواند نقش ویژهای را که زیرساختهای سبز در تحقق هر یک از ابعاد مدل مکان پایدار دارد، تبیین نماید. بدین منظور، مقاله از روش تحقیق »توصیفی- تحلیلی« و شیوه تحقیق »مرور متون و اسناد کتابخانهای« بهره برده است و در گام بعد، نقش زیرساختهای سبز به تفکیک مولفه-های سازنده مدل مکان پایدار و کیفیتهای مطرح در هر مولفه، مورد تحلیل قرار گرفته است.
واژگان کلیدی: زیرساخت سبز شهری، پایداری، مدل مکان پایدار.
-1 مقدمه
زیرساختهای سبز مبتنی بر سیستمهایست که ارزشها و خدمات چندگانه محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی را برای جوامع شهری به ارمغان میآورند. این شبکهها شامل پارکها، محدودهها و زمینهای توسعه شهری، فضاهای سبز، آبراهها، تالابها، خیابانها، کریدورهای حمل و نقل، راهها، سبز راهها، مزارع، میادین، دیوارههای سبز، زمینهای ورزشی و... میشوند . - McPherson 1995 - با توجه به گستردگی بحث زیرساخت-های شهری، در هر تخصصی از نگاه ویژهای بدان نگریسته می-شود. از نگاه دانش طراحی شهری با توجه به تعاریف آن، به زیر ساختهای سبز شهری میتوان از دریچه ارتقاء کیفیتهای مکانی نگریست. این نوشتار با نگاهی اجمالی بر مولفههای سازنده مکان و کیفیتهای مطرح برای هر مؤلفه، سعی در تبیین نقش و اهمیت زیر ساختهای سبز شهری در ارتقاء کیفیتهای محیطی هر مؤلفه، و از آن رهگذر در تحقق مفهوم مکان پایدار دارد.
-2 مفاهیم مرتبط با پژوهش
-1-2 پایداری
واژه »پایدار« امروزه به طور گسترده ای به منظور توصیف جهانی که در آن نظامهای انسانی و طبیعی تواماً بتوانند تا آیندهای دور ادامه حیات دهند به کار گرفته میشود - امینزاده و بحرینی . - 1387 فرهنگ دهخدا پایداری را با معنای بادوام و ماندنی آورده است و معنای کنونی واژه پایداری عبارت است از »آنچه که میتواند در آینده تداوم یابد.« ریشه لغوی و عبارات مرتبط با آن در انگلیسی شامل «Sustain» یعنی حمایت، زنده نگه-داشتن، ادامه دادن مستمر و «Sustenance» به معنی »فرایند پایداری زندگی« و «Sustainable» به معنی »پایداری« صفتی که چیزی را توصیف میکند که باعث آرامش و تغذیه و تامین زندگی و در نتیجه به تداوم زندگی و طولانی کردن آن منجر میشود - آذربایجانی . - 1382 بنابراین »پایداری« عبارت از مجموعه پایدار و قابل حفاظتی که نیاز به بقا و تداوم داشته و شامل کیفیتهای محیطی حوزههای ویژه، بهداشت عمومی،کانون های فعالیت، سیمای زمین ،ظرفیت بندی محیطی، کیفیتهای بصری، عناصر ساختار طبیعی و اکولوژیکی میباشند - ذکاوت . - 1378
-2-2 زیرساختهای شهری
به طور معمول "زیرساخت" به عنوان امکانات و خدمات لازم برای عملکرد جامعه شناخته میشود. در این تعریف، امکانات و خدمات میتوانند در دو گروه عمده قرار بگیرند: زیرساخت سخت و زیرساخت نرم. زیرساخت سخت به صورت کلی به امکانات و خدمات مربوط به بخشهای حمل و نقل - خیابانها و میدانها و ... - ، تاسیسات - آب، برق، فاضلاب و... - و دیگر شبکههای فیزیکی مربوط میشود. اما زیرساخت نرم در بر گیرنده نظامهای سازمانی - آموزشی، درمانی، حکومتی و... - است. تمام اینها برای رفع نیازهای جامعه ایجاد شده اند. هرچند زیرساخت سبز نقش ویژهای در بخش زیرساختهای نرم دارد - ارتقاء سطح سلامتی، ایجاد شغلهای جدید و... - اما آن را در دستهی زیرساختهای سخت مورد مطالعه قرار میدهند . - Rouse, et all 2013 -
-3-2 زیرساختهای سبز شهری
زیرساخت سبز استفاده از اکوسیستمها، فضاهای سبز و آب در برنامهریزی و طراحی، برای ارائه مزایای محیطی و کیفیت زندگی است. زیرساخت سبز فقط در رابطه با فضاهای سبز مانند پارکها و فضاهای باز نیست، بلکه زیرساختهای آبی مانند سیستم زهکشی پایدار شهری، زمینهای باتلاقی، تالابها، آبراههها و کانالها، زمینهای تفریحی مانند مسیرهای پیادهروی، سایتها و مناظر فرهنگی را نیز در بر می گیرد - عامری . - 1393 اصطلاح زیرساخت سبز به عنوان یک رویکرد، در سالهای اخیر بارها در بحثهای پیرامون حفاظت و توسعه زمین، در سطح دنیا مطرح شده است. اما این اصطلاح بسته به زمینهای که در آن مورد استفاده واقع گردیده است، ممکن است معانی متفاوتی داشته باشد . - Benedict & McMahon 2006 -
بر همین اساس »ایان مل« معتقد است که در حال حاضر به تعداد محققینی که در زمینه زیرساخت سبز فعالیت میکنند، تعریف، برای این اصطلاح ارائه شده است و این تعاریف از سوی سازمانها و یا محققان اغلب مستقیماً با اهدافی که در شبکه زیرساخت سبز مورد نظر آنها دنبال میشود، در ارتباط هستند. به عنوان مثال در تعاریفی با تأکید بر جنبههای حفاظتی، بر اهداف بوم شناختی و حفاظت از تنوع زیستی تمرکز میشود؛ حال آنکه در زمینه برنامهریزی و توسعه، دیدگاه زیرساخت سبز در زمینه طرح چارچوب و تعیین برخی سیاستهای اجرایی، مورد توجه قرار میگیرد . - Mell 2010 -
-4-2 مدل مکان پایدار در طراحی شهری
اندیشمندان در حوزه دانش طراحی شهری از مدلها به عنوان ابزاری جهت طبقهبندی کیفیتهای مختلف محیطی استفاده می-نمایند. بهگونهای که بتوان با استفاده از این مدلها کیفیتهای متعدد را دستهبندی و مطالعه نمود. یکی از این مدلها، مدل »کانتر«1 یا مدل »مولفههای مکان« است. مدل مشهور »دیوید کانتر«، از پیشگامان مطالعات ادارکی معماری و طراحی شهری را میتوان یکی از چارچوبهای نظری که قادر به تبیین مؤلفه-های کیفیت طراحی شهری است، محسوب نمود. بر اساس مدل مزبور که به مدل مکان شهرت دارد، محیط شهری به مثابه یک مکان متشکل از سه بعد در هم تنیده کالبد، فعالیت و تصورات است. »کرمونا« در این رابطه مینویسد: »جذابیت و کارایی مدل کانتر باعث شد تا صاحب نظران طراحی شهری با الهام و اقتباس از آن روایتهای متنوعی از مدل مذبور ارائه نمایند.« از جمله آنها، مدل »حس مکان« رلف-2 پانتر3 و »مدل مکان« کانتر-مونتگمری4 میباشد که از سه مولفه فعالیت، کالبد - فرم - و معنا - تصورات - تشکیل شده است - گلکار 1390، . - 124-125
از آنجا که کیفیت محیط شهری یک مکان ناگریز از پاسخدهی مناسب به ابعاد گوناگون محیط شهری است، میتوان مؤلفههای سازنده کیفیت محیط شهری را مؤلفههایی به موازات مؤلفههای سازنده مکان تعریف نمود. به عبارت دیگر، با اقتباس از نظریه مکان کانتر میتوان گفت کیفیت محیط شهری عبارت است از برایند سه مؤلفه که هر یک از آنها متکفل برآورده ساختن یکی از کیفیتهای سه گانه »کالبدی«، »فعالیتی« و »تصوری« محیط شهر است. گلکار - 1390 - معتقد است با مطرح شدن بحث پایداری مبتنی بر بوم شناسی و توجه به محیط، نارسایی مدل کانتر به عنوان یک مدل مرجع مشخص میگردد. بنابراین عنصر »اکوسیستم« را به کالبد، فعالیت و تصورات مدل کانتر میافزاید. وی این ترکیب جدید را مدل »مکان پایدار« مینامد.
