بخشی از مقاله
چکیده
گذر از فضا به مکان یکی از اهداف متعالی برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی است. میدانها گونهای از فضاهای شهری بوده که محل بروز تعاملات اجتماعی و عرصه درنگ و تمرکز بخشی به محیط شهری هستند، از اینرو معناداری این فضاها در عرصه زندگی شهری سبب تقویت حسمکان و دلبستگی به مکان در بین شهروندان شده و هویت منحصربه فردی برای مکان تعریف میکند. هدف از این تحقیق بازشناسی ارتباط متقابل بین معیارهای طراحی شهریِ تاثیرگذار در هویت فضاهای شهری به خصوص میادین شهری است. از اینرو میدان توحید مشهد - یکی از قدیمی ترین دروازه های ورودی شهر و دارای موقعیت استراتژیک نسبت به حرم مطهر - با روش توصیفی و هدف کاربردی مورد ارزیابی قرار گرفته است. به منظور دریافت نظرات کارشناسان از روش دلفی و ابزار پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده و سپس به تحلیل دادههای پژوهش با استفاده از روش تحلیل یکپارچه سوات - SWOT - میپردازیم. نتایج پژوهش حاکی از آن است که محیطهای با کیفیت شهری محصول نظامهای جامع و چندسطحی از هدایت و کنترل توسعه و طراحی شهری بوده که در چارچوب تفکر برنامهریزی شکل گرفته و تکامل میابند. از این رو در تبیین معیارهای کیفی طراحی شهریِ تاثیرگذار در هویت فضاهای شهری، ساماندهی زمین و فضا با ارتقای مولفههای کالبدی طراحی، سهولت حرکت و دسترسی در راستای توسعه پایدار، پدیدآوردن مجموعهای با ساختار عملکردی گوناگون و کارآمد، ارتقاء پایههای اقتصادی، و ساماندهی و بهبود سیما و منظر میدان، تاثیرگذار بوده و میتوانند مارا به هدف تحقیق نزدیک کنند؛ هرچند طرح های شهرسازی برای اثبات کارایی و مطلوبیت خود نیاز به گذشت زمانی نه چندان اندک دارند.
1 مقدمه
گذر از فضا به مکان و شکلگیری مکانهای شهری به عنوان یکی از اهداف متعالی در برنامهریزی و طراحی فضاهای عمومی شهر مدنظر است - اسمعیلیان و رنجبر، 130، ص. . - 181 از میان تمام گونههای فضای شهری که در ادوار گوناگون در شهرهای مختلف جهان متولد شدهاند، آنچه که عمومیت بیشتری داشته و بیشتر مورد توجه ملل گوناگون قرار گرفته، میادین شهری بوده است. میادین شهری در هر نقطهای از جهان با هدف و ویژگیهای خاصی ایجاد شده و کارکردهای مختلفی به خود گرفته اند - نظری و آسیابی، . - 1394 مداخلاتی که در مراکز شهرها تحت تأثیر مدرنیته با رویکرد بهبود وضعیت ترافیک در ایران صورت گرفت، پیوستگی مراکز شهرها را دچار مشکلات جدی ساخت و منجر به کاهش کیفیتهای فضایی میدانهای شهری گردید. این مداخلات با کاهش کیفیت فضاهای گذشته، فضاهای گمشده را ایجاد کرده است - رضایی ندوشن، 1393، ص. . - 1 طراحی میدان شهری در واقع، شکلدهی فضای میدان شهری مبتنی برخواستهای انسانی است. رویکرد انسانی به طراحی میدان شهری، تلاش خود را جهت دستیابی به محیط بهتر بر مبنای بنیادیترین رفتارهای درونی انسان که همانا انگیزهها و نیازهای او است، استوار ساخته است. با محور قرار دادن انگیزههای انسانی، فضای میدانهای شهری میباید به ابعاد جسمی، ذهنی و روحی انسان در یک کلیت هماهنگ پاسخگو باشد - مطلبی، 1385، ص. - 60
میدان توحید به عنوان یکی از میادین با سابقه تاریخی و هویتی در شهر مشهد که نقش دروازه شهر را داشته است، به عنوان یکی از فضاهای جمعی در شهر بستر شکل گیری حیات مدنی بوده که مناسبات چهره به چهره، تظاهرات سیاسی، جشن ها و اعیاد در آن برگزار میشده و از پس این تعاملات، بخشی از میراث تاریخی و فرهنگی جامعه و انتقال ارزشهای مشترک جامعه شکل میگرفته است اما در حال حاضر این میدان کاربرد صرفا ترافیکی دارد و نیازمند طراحیهای دقیقتری است تا بتواند ارزش و هویت گذشته را باز یابد. هدف این تحقیق بازشناسی ارتباط متقابل بین معیارهای طراحی شهریِ تاثیرگذار در هویت فضاهای شهری به خصوص میادین شهری است. این پژوهش به دنبال تعیین عناصر هویتبخش فضاهای شهری و تبیین
1؛1 پیشینه تحقیق
در حوزه تجربیات جهانی، از صاحب نظران مطرحی که به بررسی تأثیرات روانی ذهنی فضاهای شهری بر رفتار مردم توجه نشان داده اند و همچنین در رابطه با تأثیرات محیطی رفتاری به ارائه نظریاتی پرداخته اند، میتوان به یان بنتلی،1 گافمن،2 باکر،3 آلتمن،4 راپاپورت،5 هابرماس،6 رومدی پاسینی7و جان لنگ8اشاره کرد. شیلا سریکا در سال 2002 مقاله ای تحت عنوان »ارزیابی ابعاد کیفی نیازهای راحتی در طراحی مسیرهای شهری در مراکز اصلی فعالیت شهری« انجام داده است. مراکز عمده فعالیت در اینجا به عنوان مناطق شهری تعریف می شوند که به دلیل پیشرفت های ترکیبی از تراکم بالایی برخوردار هستند. جنیفر گرین، والری کراسلی و وندی گراهام در سال 1989 در مقاله ای تحت عنوان »چارچوب مفهومی جهت طراحی ارزیابی مولفههای کیفی و روشهای ترکیبی در عرصه شهری« انجام دادهاند. در این مطالعه،چارچوب مفهومی از ادبیات نظری مولفههای کیفی و روش های ترکیب تهیه شد و سپس با تجزیه و تحلیل 57 روش ارزیابی مولفههای کیفی و ترکیبی تجربی معرفی شد. پنج مولفه برای ارزیابی روشهای متداول طراحی شهری شامل: نفوذ، تکمیل، توسعه، سازش و گسترش توصیه شده است. در ایران نیز پژوهشهایی در این مورد تهیه شده است؛ پوررضا خامنه و طبیبیان در سال 1395 مقاله ای تحت عنوان »ساماندهی کاربریهای میدان هفت تیر و بررسی عوامل موثر بر تشدید ترافیک در این میدان با تکیه بر طراحی شهری« ارائه کرده اند. در مقاله ای دیگر تحت عنوان »سنجش معیارهای هویت تاریخی در شهر بجنورد ضمن تاکید بر مولفه های کیفیت طراحی شهری« که توسط درتومی و محمدزاده در سال 1395 به نگارش درآمد، تنها 16,47 درصد ار معیارها در هویت بخشی مثمر ثمر واقع شده اند در حال یکه منابع تاریخی از منابع تجدید ناپذیر محسوب می شوند. در مقاله حکیمی و همکاران در سال 1392 تحت عنوان »راهبردهای باززنده سازی میدان های تاریخی - میدان صاحب آباد یزد - « به بررسی پتانسیل ها و محدودیت ها در سه مرحله اساسی برای باززنده سازی میدان مذکور پرداخته است.
2؛1 روش تحقیق
از آنجا که این تحقیق به ارتباط متقابل بین مولفههای کیفی طراحیشهری در میدان توحید شهر مشهد میپردازد، لذا روش تحقیق توصیفی و از نوع تحقیقات کاربردی است. روش توصیفی بر ساختن فرضیه و آزمایش آن و تحقیق روابط بین متغیرهای دستکاری نشده و پروراندن قانون کلی توجه دارد. تحقیق توصیفی شامل جمعآوری اطلاعات برای آزمون فرضیه و یا پاسخ به سؤالات مربوط به وضعموجود موضوع مورد مطالعه میباشد - آزادبخت، . - 1396 در این پژوهش اطلاعات به شیوه کتابخانهای و میدانی جمعآوری گردیده است؛ و نیز به منظور جمعآوری اطلاعات مورد نیاز و تکمیل پرسشنامهها از شیوه پیمایشی استفاده شده است. در تهیه طرح تحقیق، عنایت به دو شرط فراگیری - جامعیت جامعه مخاطب - و اعتباریابی - معنابخشی و هویّتدهی به جامعه مخاطب - ، محقق را در تهیه مدلی معتبر و در عینحال فراگیر یاری میدهد.
ارزیابی مولفههای کیفی این تحقیق بیشتر تحت تأثیر برداشتهای ظاهری و نگرش کارشناسان و شهروندان میباشد. لذا با توجه به قلمرو زمانی و مکانی انجام تحقیق، جامعهآماری شامل تمامی استفادهکنندگان اعم از شهروندان و زائران، ساکنان محدوده، شهروندانی که به این مسیر مراجعه کرده، کسبه و بازاریان شاغل در زمان انجام تحقیق - پاییز - 1396 در چهار خیابان توحید، سنایی، موحدین و قرنی -منتهی به میدان توحید - و کارشناسان خبره در زمینه طراحیشهری که تعداد آنها بر اساس سرشماری سال 1395، 1100 نفر را در برمیگیرد، میباشد. طبق روش نمونهگیری تصادفی ساده، حجم نمونه انتخابی با استفاده از روش کوکران برابر با 284 نفر 142 - نفر شهروندان و ساکنان،142 نفر کسبه و بازاریان، 70 نفر گردشگران و زائرین، 20 نفر کارشناسان و خبرگان - تعیین گردید. پرسشنامه محقق ساخته با 21 سوال برای شهروندان - در طیف 5 تایی لیکرت - و 11 سوال برای خبرگان - به کمک روش دلفی - ، که تعیینکننده گویههای مورد سنجش تحقیق هستند، در محل موردنظر و در بازههای زمانی مختلف شبانه روز توزیع و تکمیل گردید.
2 بدنه تحقیق
میدان های شهری از فضاهای اصلی شهر می باشند که عرصه زندگیکردن و بروز تلقیهای هویتی را در اختیار مردم میگذارند. میدان عرصهای است برای غلبه سکون بر حرکت در شهر، توان تمرکزبخشی به بافت، نمودار کردن کلیت بافت، ارتباط عناصر پیرامونی، تقویت صفت خوانایی و نیز معنادار کردن حضور جمع که تمامی این خصوصیات بر اهمیت نقش و جایگاه آن در شهر میافزاید؛ در واقع باید گفت میدان عرصهای نمایشی است برای زندگی یک شهر که از حرکت، کوشش و تلاش برای زندگی و سرزندگی شهروندانش خبر میدهد - نژادستاری، - 1390 یافتن صورتهای کالبدی بیهویت، نخستینگام برای تقویت بافتشهر و توانمندسازی آن برای انتقال حسهویت به شهروندان است - نژادستاری، 1390، ص. . - 58 در تعریف میدان شهری از دیدگاه نژادستاری - 1390 - ، میدان گونهای از فضاهای شهری و مکانی برای حادث شدن تمرکزهای عملکردی و معنایی و بروز تعاملات اجتماعی و نیز ترکیب آنهاست. در این گونه از فضای شهری، عرصه بر مسیر، و درنگ بر حرکت غلبه دارد. تعریف اجزای میدان به تدقیق تعریف این فضا میانجامد. اجزای اصلی و معمول در مورد میدان شامل میانه، جداره و کناره هستند - نژادستاری، 1390، ص. . - 60 شکل -1 اجزای میدان عبارت اند از: میانه،جداره و کناره - نژادستاری، 1390، ص. - 60
با غلبه مسیرها در کلیت شهر و کم اهمیت شدن عرصه های حضور پیاده چون میادین، شهروندان مکانی را که در آن با هم بودن و با هم ماندن را تجربه کنند، از دست میدهند. زمانی که عرصه و مقصدی برای حضور جمع و رسیدن نیست، راهها و مسیرها معنای خود را از دست میدهند و به کریدورهایی به سمت مکانهایی با درجه عمومی پایین، خصوصی یا نیمه خصوصی تبدیل
