بخشی از مقاله
چکیده :
با ابلاغ سند چشم انداز کشور ، مسیر تکامل توسعه در دو دهه آینده کشور ترسیم گردید. در همین راستا، اهداف و برنامه های توسعه باید بتواند ایران را در چهارده سال آینده به سر منزل مقصود برساند. برنامه پنجم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی سرآغازی بر این مسیرپر چالش است. اهم آنچه را در برنامه پنجم در رابطه با موقعیت دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی و پژوهشی بر آن تاکید شده است ،که ایجاد تحولات بنیادی در دانشگاه ها را غیر قابل اجتناب نموده است.
دانشگاه آزاد اسلامی نیز به عنوان بزرگترین مجموعه آموزش عالی کشور باید با تغییرات محیط متحول شده و از خود واکنش نشان دهد در غیر این صورت از جریان توسعه عقب خواهد افتاد. بدین منظور در این مقاله ضرورت و چگونگی تحولات مورد نیاز دانشگاه آزاد اسلامی با دیدگاهی سیستمی مورد بررسی قرار میگیرد و با توجه به چشم انداز آموزش عالی تحولات بنیادی در چهار حیطه رسالت و اهداف، استراتژی ها و خط مشی ها، ساختار و وظایف و عوامل محیطی و گروه های ذینفع پیشنهاد و در قالب یک مدل سیستمی ارائه شده است.
واژگان کلیدی: توسعه استراتژیک ، مدل سیستمی ، افق چشم انداز1404 ، تحولات بنیادی ، دانشگاه آزاد اسلامی
-1 مقدمه
از طرح ایده نگرش سیستمی1 برای اولین بار،سالیانی می گذرد و صاحب نظران پیرامون انطباق ساختارهای مورد بررسی خود با اندیشه مذکور، سخنها رانده و قلمها فرسوده اند . هابر ماس معتقد است که کنشها و فضاهای گفتمانی و ارتباطی و عقلانیت فرهنگی در مجموع ، " جهان زیست" 2 را به وجود می آورد که به نوبه خود در تعامل با نظامها،ساختارها و سیستمها می توانند منشأ تحولاتی شوند . - 19 - چنانچه ملاحظه می شود، این فیلسوف منتقد عقل گرایی مدرن،در نگرشی فرامکان و فرازمان،تحولات به وقوع پیوسته را پیامد رابطه تعاملی انسان - در اینجا بعنوان بخشی از نهاده سیستم آموزش عالی - از یکسو با نحوه استقرار نظامها و سیستمهای موجود - به عنوان فرایند سیستم - می داند.
ساختار آموزش عالی نیز چه در ابعاد جهانی و چه در بعد ملیبارها در قالب مذکور ریخته شده و نتایجی به فراخور اهداف بحث به دست داده است. قریباً روی این گفته که " وجه غالب تحولات ناشی از پیدایش دانشگاهها به مفهوم امروزی عبارت است از تلاشی سامان یافته برای دستیابی به معارف روزآمد و تربیت نیروی انسانی کارآمد برای به کارگیری دانش تولید شده" اتفاق نظر کامل وجود دارد . - 20 - دانشگاهها نقشهای مورد اشاره را در قالب چهار فرایند بنیادی تولید ، توزیع ، ترویج و انتقال دانش پی می گیرند و تا چندی پیش در انحصار کامل خود داشتند.
با تغییر و تحولات فناورانه، اجتماعی و سیاسی ،پیچیده شدن محیط خارجی سازمان، ارتباط گسترده و متعدد سازمان با محیط و وسعت و گسترش اغلب برنامه ها و طویل المدت بودن آنها و ظهورنسل جدید دانشگاههای مجازی و اینترنتی و استفاده از ظرفیت شیوه های آموزش غیر حضوری، ضمن تأکید مجدد بر نقشهای دوگانه مورد اشاره - دستیابی به معارف روزآمد و ترتیب نیروی متخصص - کارکرد نظام آموزش عالی و به صورت خاص سیستم آموزش در دانشگاه آزاد اسلامی را با چالشی سترگ در برابر مفهوم سنتی خود مواجه گشته و نقش انحصاری خود را در معرض تغییر دیده است.
پیامد قابل درک و اجتناب ناپذیر ایجاد این تغییر بزرگ ، بازنگری و بازتعریف اجزا سیستم آموزشی - نهاده ها ، فرایندها ،ستاده ها - و به تبع آن تبیین جایگاه "نگرش سیستمی " در نظامهای آموزش دانشگاه است.لذا این مقاله به قصد تبیین جایگاه نگرش مورد اشاره در نظامهای نوین عرصه آموزش عالی در دانشگاه آزاد اسلامی با تأکید بر نشانه ها و علائم تغییر ،متناسب با تحولات و پیامدهای ظهور این سبک از شیوه های آموزش عالی به رشته تحریر درآمده است.
-2 ضرورت توسعه و تحول دانشگاه بر مبنای رویکرد سیستمی
به منظور پی بردن به جزییات امر بهبود و تحول در یک سازمان ، در درجه اول لازم است به این مسئله اساسی توجه شود که سازمان عبارت است از یک سیستم اجتماعی و هر سیستم اجتماعی ویژگی های ساختاری و موقعیت و هویت خاصی دارد. همان طور که نحوه مراوده و تاعمل با یک سیستم اجتماعی نیازمند دانش و اطلاعاتی در باره آن سیستم است، بهبود و توسعه در هر سیستمی نیز تابع تعامل عالمانه با اجزای آن است. در صورتی که سازمان قادر به تحقق بهبود خواهد شد که ویژگی سیستمی باز و منعطف را دارا بوده، پذیرای عوامل دخالت کننده و تحول دهنده باشد.پیش بینی چنین سیستمی در طراحی اولیه سازمانها برای اینکه بتوانند در زمان و شرایط مطلوبی برنامه های تحول را را درقالب عامل های کلان با روش سیستمی به اجرا گذارند ضروری است.
مدل سیستمی تصویر واضحی را از عامل های کلان مانند داده ها ، فرایندها ،ستاده ها،بازخورده ها و محیط در هر مرحله به طور مجزا ارائه و دورنمای روشنی در اختیار قرار می دهد. به این مفهوم که در هر نوبت بازخورد، اخذ منابع و اطلاعات جدیدی از محیط و استفاده از آنها برای دور جدید حرکت سیستمی که همان مرحله دیگر بهبود است، لازم می باشد تا موجبات تغییرو تحول شایسته سازمان را با توجه به شرایط جدید فراهم کند و این کنترل مرحله ای در حین فرایند، هماهنگی میان اجزا و بخش ها با کل سیستم حفظ می کند - . - 5 طبق نظر بکهارد جنبش بهبود سازمان به عنوان شیوه ای که گرایش سیستمی دارد و بر استراتژی های تغییربرنامه ریزی شده متکی است، مناسب ترین روند برای مواجه شدن با دگرگونی های سازمانی به شمار می رود - . - 4
بر این اساس، نظریه سیستم ها بعنوان یکی از مبانی تحول، سازمان ها را به عنوان سیستم های باز در نظر می گیرد. سیستم هایی که با محیط های پیرامون خود نوعی بده بستان فعال دارند . - 9 - دانشگاه ها در هزاره سوم در اشکال مختلف خود از جمله دانشگاه چند نهادی، دانشگاه از راه دور، دانشگاه مجازی و دانشگاه بزرگسالان مجسم می گردند که طیف وسیعی از دانش سنتی ، دانش مجازی، دانش شبکه ای، دانش فناوری اطلاعات و ارتباطات، سوپر مارکت های مدرن علمی و هوشی و.... را در بر می گیرند و از طریق رسالت های آموزشی ، پژوهشی ، خدماتی، انتشاراتی، فناوری، نیازآفرینی، نوآوری و در اشکال فرا مدرن ،خدماتی به سه نسل سنتی ،اطلاعاتی و دیجیتالی ارائه می دهند.
بر این اساس، دانشگاه به عنوان مرجع علمی ، آموزشی و تحقیقاتی نقش مشروعیت بخشی به فرآیند ایجاد توسعه پایدار جامعه جهانی، ملی و محلی را دارد. اگر قلب توسعه پایدار را انسان توسعه یافته بدانیم، دانشگاه می تواند متناسب با سطوح تحصیلی مختلف یک ژنراتور آگاهی ، دانش و مهارت در انسانها تعبیه کند که ماحصل آن تجهیز دانش آموختگان به معرفت و سواد محیطی ، سوادبصری، سواد بهداشتی ، سواد اکو لوژیک و سواد فناوری اطلاعات و ارتباطات خواهد بود . این ژنراتور با مدد تئوکراسی و با لنز معنویت شارژ می شود و خدمات حرفه ای گسترده و پایدار ارائه می دهد - . - 10
امروزه اکثر صاحبنظران با توجه به محیط متحول ، نامعین ،پیچیده و آشوبناک دانشگاه ها بر این نکته تاکید دارد که دانشگاه ها بیش از هر زمان دیگری نیازمند هوش سازمانی و یادگیری سازمانی هستند تا به کمک آنها ظرفیت و توانایی مراجعه فعال و تطابق کنشگرانه با محیط را داشته باشند . تنوع در منابع مالی ، تحلیل برنامه ها و عملکرد آموزشی جزء نیاز روز افزون می باشد - . - 7 نان ، معتقد است چالش اصلی آموزش عالی را باید در لزوم آزاد سازی و تجاری نمودن آن دانست.وی منظور از آزاد سازی را به کارگیری روشهای سازمان تجارت جهانی از طریق تغییرات رسمی ،قانونی، سازمان یافته وحذف یارانه های دولتی می داند . تجاری سازی نیز به تعریف مجدد تولیدات و دستاورد های آموزش عالی به عنوان کالای قابل فروش اشاره دارد.
