بخشی از مقاله
چکیده
هرچند در دهه های اخیر توجه پژوهشگران به موضوعات غیرامنیتی افزایش یافته اما کماکان دغدغه بسیاری از دولتها در سراسر جهان "بقا"، "امنیت" و "تهدیدهای امنیتی" است. جمهوری اسلامی ایران هم از این قاعده مستثنا نبوده و بلکه جنبه های تقابلی موجود، چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی، بین قدرت های برتر نظام بین الملل و ایران، بر اهمیت بررسی مسائل امنیتی ایران افزوده است. تضاد و درگیری منافع کشورها در این عرصه فضایی رقابتی به وجود آورده که تا حد تهدیدات امنیتی و بقای کشورها پیش می رود.
به دلایل بسیاری در معرض انواع تهدیدات است. ایرااین نگارش با دیدی توصیفی-تحلیلی و روش کتابخانه ای و با ابزار اسناد و کتب موجود، فرضیه "عمق یابی تعاملات امنیتی عربستان و پاکستان تهدیدات امنیتی جمهوری اسلامی ایران را جدی تر می کند" را به آزمون میگذارد. دغدغه اصلی این نگارش پاسخ به این سؤال است که تعاملات امنیتی عربستان و پاکستان چه تأثیری بر امنیت جمهوری اسلامی ایران گذاشته و خواهد گذاشت؟
مقدمه
نظام بین الملل در طول حیات خود همواره بیش از هر چیز دیگری تحت تأثیر "ساختار آنارشیک"، به مثابه اصل لایتغیر نظام بین الملل و "ساختار توزیع قدرت"، بهمثابه اصلی در حال تغییر و "رقابتهای امنیتی" برآمده از آنها - ساختار آنارشی و ساختار توزیع قدرت - میان بازیگران بین المللی قرار داشته است. از این منظر، عنصر و شرایط سیستمیک و ساختارهای آن بر رفتار دولتها تأثیر میگذارند و با قیدوبندهایی که بر رفتار دولتها اعمال میکنند سیاستهای بین المللی را شکل میدهند. بنابراین، ساختار نظام بین الملل به عنوان "علت اصلی"، رفتار بازیگران متعامل نظام را محدود، کنترل و مدیریت می کند.
اضمحلال شوروی و پایان نظام دوقطبی باعث ایجاد تغییراتی از قبیل: نخست، فروپاشی ساختار توزیع قدرت و شکل گیری ساخت نوین آرایش قدرت1، دوم، متعاقب آن تغییر فرآیندهای سیاسی نظام، سوم، گسترش حوزه مفهوم امنیت، چهارم، گسترش امنیت طلبی بازیگران در ابعاد اجتماعی، اقتصادی، نظامی، سیاسی و زیست محیطی، در نهایت تأکید بر سطح منطقه ای به عنوان مهم ترین سطح برای امنیت بازیگران گردید. لذا، تهدیدهای امنیتی جدید نه فقط در چارچوب تنگ نظامی پیشین محدود نمی شوند، بلکه ابعاد و اشکال متفاوت به خود گرفتهاند و در صورتی جدی تلقی می شوند که امنیت وجودی را با خطر مواجه کنند.
مرجع امنیت طلبی، امنیتی شدن و غیرامنیتی شدن در نظام آنارشیک پساجنگ سرد هنوز دولتها هستند که اولاً در بافت جغرافیایی خاص و مشخصی زیست می کنند و در ثانی، این زیستگاه، زیرسیستمی از سیستم کلان بین الملل است. از سویی دیگر هر یک از کنشگران دولتی دارای ساختار نظامی، سیاسی، جامعه گانی، اقتصادی، فرهنگی و هویتی است که نقش و جایگاه آن بازیگر را در سیستم بین الملل مشخص و متمایز می نماید. ازاین رو، جمهوری اسلامی ایران که نخست، اصول، قواعد، هنجار و اهداف متفاوتی را اساس کار خود قرار داده؛ که در نوع خود ظرفیت تبدیل شدن به یک الگوی متعالیِ رهایی بخش در عرصه مناسبات بین المللی را دارد؛ دوم، در جغرافیایی سیاسی زیست می کند که منطقه ای بحرانزایِ رسوخپذیرِ حیاتی است.
به همین دلیل اتصال امنیتی بالایی با سیستم بینالمللی دارد که عرصهای برای نقشآفرینی بازیگران فرامنطقهای در این منطقه فراهم کرده است؛ سوم، قدرت های بزرگ منطقه ای خاورمیانه مانند ایران و عربستان قدرت هایی نامتقارن هستند؛ بدین معنا که ایران در سطح منطقه ای از بعد نظامی "غولی اعجابآور" است که در معادلات مدیریت بحرانها و حل اختلافات منطقه ای - سوریه، عراق، لبنان و یمن - نقشی انکارناپذیر را داراست، لیکن در سطح اقتصادی با توجه به تحریم های چندین دهه، عملکردی شکننده داشته است و عربستان به دلیل وجود ارتشی مزدور و باآنکه هزینههای نظامی بالایی را در سطح جهانی به خود اختصاص داده قدرتی شکننده است اما به دلیل وجود منابع سرشار نفتی تبدیل به کشوری ثروت ساز و ستونی اقتصادی در منطقه خاورمیانه شده است؛ در نهایت، منطقه خاورمیانه و جنوب آسیا به دلایل سیاسی، اقتصادی، جامعه گانی و نظامی مناطقیاند که میزان اتصالات امنیتی آنها نسبتاً در سطح بالایی قرار دارد،
محیط پیرامونی جمهوری اسلامی ایران
محیط جمهوری اسلامی ایران به لحاظ جغرافیایی در منطقه ای است که چالش های امنیتی متفاوتی پیش روی خود دارد. خلیج فارس، خاورمیانه، آسیای مرکزی و قفقاز، و آسیای جنوب یا جنوب غربی - افغانستان-پاکستان - همواره امنیت و بقا جمهوری اسلامی ایران را در سطوح مختلف به چالش کشیده اند. این مناطق در ابعاد مختلفی چالش امنیتی ایران را دوچندان کرده اند. اصلی ترین زیستگاه ایران یعنی همان خاورمیانه با چند مشکل مهم مواجه است: اصلاحات سیاسی، مشکلات اقتصادی و مسائل جمعیتی و دموگرافی منطقه، مناسبات مدنی-نظامی، معضل جانشینی، بحث انرژی ونهایتاً فناوری هستهای و موشکی . - Bensahel & Byman, 2004, 219 - در محیط منطقهای دولتها، کشورهای همسایه به دلیل برخی نظریهپردازان قائل به وضعیت تکقطبی - والتز - ، برخی چندقطبی نامتوازن - مرشایمر - ، برخی یک-چندقطبی - هانتینگتون، بوزان و ویور - و برخی نظام غیرقطبی - هاس - هستند.
مجاورت جغرافیایی از بیشترین ظرفیت و زمینه برای تأثیرگذاری امنیتی بر یک دولت به لحاظ مثبت یا منفی برخوردارند. مجاورت جغرافیایی از اصلی ترین مؤلفه های تأثیرگذار بر درک یک دولت از تهدیدات امنیتی است که در کنار متغیرهای دیگری مانند قابلیت های تهاجمی، ایدئولوژیکی و عناصر و عناصر و رویکردهای سیاست خارجی قرار می گیرد - اسدی، 1388، . - 122 محیط منطقهای ایران هنوز از عوامل و مؤلفههای جدی برای تأثیرگذاری بر امنیت ملی کشور و افزایش تهدیدهای امنیتی آن است - اسدی، 1388، . - 123 امنیت یکی از محوری ترین مسائل منطقه خلیجفارس از منظر داخلی و بین المللی است. از منظر داخلی، امنیت اولویت اصلی کشورهای حوزه خلیجفارس است.
این امر درگرو ساختار و ماهیت اقتدارگرایانه حکومت های این منطقه و تلاش دولتمردان این کشورها برای تأمین امنیت به منظور تداوم بقا به عنوان اولین هدف هر سیستم سیاسی است. از منظر دیگر نیز امنیت خلیجفارس مخصوصاً به دلیل منابع نفتی، برای قدرت های فرا منطقه ای چون آمریکا و اقتصاد جهانی بسیار اهمیت دارد تا جایی که رابطه آمریکا و عربستان را معامله نفت در برابر امنیت مینامند.
- Bronson, 2006, 2-8 - عربستان به دنبال "ترغیب حضور قدرتهای بیرونی در منطقه و تکیه به این قدرتها جهت تضمین بقا و امنیت خود است" - اسدی، 1388، . - 131-130 محیط امنیتی یک کشور را هنگامی خوب میدانند که احتمال وقوع جنگ در آن اندک باشد و در صورت وقوع جنگ، امکان پیروزی در آن بالا باشد - اسدی کیا، 1384، . - 171 باری بوزان به جای محیط امنیتی از عبارت "مجموعه امنیتی" نام می برد که به نحوه تعامل امنیتی کشورها در یک محیط جغرافیایی، نحوه توزیع قدرت و الگوهای دوستی و دشمنی اشاره میکند.
. اساساً زمانی که بحث محیط مطرح می شود، منظور وجود یک سری محدودیت هایی است که پیش روی تصمیم گیران و سیاست گذاران یک کشور وجود دارد - غرایاق زندی، 1387، . - 11-10 البته ممکن است محیط مقدوراتی نیز در اختیار تصمیم گیران قرار دهد که همواره درک محذورات و مقدورات یک کشور مهم است. در هر محیطی که جلوه های از تهدید وجود دارد، طبیعی است که زمینه های مطلوب و مؤثری برای فرصت سازی نیز ایجاد خواهد شد.
بنابراین، هیچ کشوری وجود ندارد که در شرایط فارغ از تهدیدات امنیت ملی قرار گیرد - غرایاق زندی، 1387، . - 65 مهم تر از محیط پیرامونی اینکه این چالش ها به این مناطق محدود نشده بلکه به دلیل تقابل دولتهای برتر ساختار بینالملل به شکل ساختاری نیز به ایران وارد می شود. به عبارت دیگر "ژئوسکیوریتی" تصویری جغرافیایی از امنیت بازیگر را ارائه می دهد و مطابق آن مشخص میشود که عمدهترین تهدیدات و فرصتهای احتمالی برای یک بازیگر در چه نقاطی قرار دارند.
- Huntington, 1996, 40 - ژئوسکیوریتی با تعریفی که شد با تأکید بر موضوعاتی چون "فضای حیات سیاسی"، "وسعت ارضی قدرت" و "شکل ارضی بازیگران" با هدف نهایی تقسیم بندی کشورها ازنظر محیط امنیتی شان به امن، در معرض تهدید یا ناامن در جریان است - افتخاری، 1383، . - 57 اگر کشوری به دنبال رویارویی با چالش های کمتری است باید فضای بین المللی را شناسایی و تهدیدات ناشی از اقدامات بازیگران را درک کند. اگر کشوری نسبت به واقعیت ها آگاهی یابد قادر به امنیت سازی مؤثر نخواهد بود بنابراین اولین گام برای ایجاد امنیت ملی، شناخت فرصت ها و تهدیدات کمشدت و پردامنه است .
