بخشی از مقاله
چکیده
با سقوط شاهنشاهی هخامنشی در سال 331 پیش از میلاد، اسکندر تصمیم به ایجاد امپراتوري جهانی گرفت؛ امپراتوري که زیر سیطره فرهنگ هلنی باشد؛ لذا ایجاد شهرهاي هلنی و ترویج فرهنگ یونایی یکی از مشخصه هاي مقصود وي به شمار میرفت. چنان که وي دستور به ایجاد دولت-شهرهاي یونانی در مناطق مختلف متصرفی زد. از جمله این مناطق میتوان بینالنهرین را نام برد. بین النهرین به دلیل موقعیت جغرافیایی اش از همان ابتداي روابط اشکانیان با روم به محل مورد منازعه طرفین بدل گشت. اشکانیان منازعتشان در این منطقه را براي ساسانیان به ارث گذاشتند؛ چنان که قراردادهاي مهم مرزي در دوره ساسانیان اهمیت این منطقه را بیش از پیش روشن میسازد. بیزانسیها - روم شرقی - در ادامه سیاست شهر سازي یونانیان و رومیها در منطقه بین النهرین به تأسیس شهر مرزي دارا در اوایل قرن ششم میلادي دست زدند؛ لذا این پژوهش بر آن است ساخت و کارکرد شهر دارا و تأثیر آن در مناسبات ایران ساسانی و بیزانس را مورد بررسی قرار دهد.
براي نیل به این هدف تلاش شده است از شیوه پژوهشهاي تاریخی - توصیفی تحلیلی - و بر اساس شواهد موجود و نظریات پژوهشگران، استفاده شود. یافته هاي این پژوهش بیانگر این است که بیزانسی ها با ساخت این شهر درصدد بودند که باعث پیشگیري و یا حداقل مانع پیشرفت سریع ایرانیان در مناطق مرزي مانند بین النهرین شوند. ساسانیان نیز مخالفت خود را با ایجاد این شهر نشان دادند و در چندین مرحله موفق گردیدند این شهر را به تصرف خود درآورند؛ از دست دادن چنین شهري براي قدرت هاي بزرگ باستان به عنوان تغییري عمده در توازن قدرت در بین النهرین محسوب می شد، چنان که این مساله درگیري هاي ممتدي میان آن ها به وجود آورد که به مرور تحلیل قدرت دو امپراتوري را به دنبال داشت.
واژگان کلیدي: بین النهرین، شهرهاي مرزي، دارا، ساسانیان، بیزانس
مقدمه
به دنبال انقراض تدریجی سلسله سلوکی که قلمرو آن در دو قدرت اشکانیان در شرق و رومی ها در غرب، به تحلیل رفت؛ اشکانیان با رومی ها هم مرز شدند. مرزهاي مشترك این دو قدرت، باعث به وجود آمدن درگیرهایی بین آن ها شد؛ رومی ها با توجه به مشکلات داخلی اشکانیان توانستند بر مناطق ژئوپلیتیک بین النهرین و آسیاي صغیر دست پیدا کنند و براي حفاظت آن ها در برابر ایرانی ها به ایجاد قلاعی مستحکم در آن ها دست یازیدند. پس از انقراض اشکانیان، قلمرو آن ها به همراه مرده ریگ درگیرهایشان با روم به ساسانیان انتقال پیدا کرد. ساسانیان از همان ابتدا چون خواهان تسلط بر سرزمین هاي شرق فرات و بیرون راندن رومی ها از آن جا بودند، سیاست تهاجمی را در پیش گرفته و به فتح این سرزمین ها در مقاطع مختلف پرداختند.
قلاع مستحکمی که رومی ها در برابر ایرانی ها ایجاد کردند، نمی توانست در برابر ساسانی ها مانعی ایجاد کند و آن ها می توانستند به راحتی به سرزمین هاي شرقی روم حمله ور شوند؛ بنابراین امپراتوران رومی در شهرهاي مرزي به ایجاد استحکامات و در جاهایی نیز به ایجاد شهرهاي مستحکم مرزي روي آوردند. تا بدین طریق بتوانند باعث پیشگیري و یا حداقل مانع پیشرفت سریع ایرانیان در مناطق مرزي مانند بین النهرین شدند؛ از جمله شهرهایی که در منطقه بین النهرین به وجود آوردند، بایستی به شهر مهم دارا اشاره کرد. با توجه به اهمیت مسئله، این پژوهش بر آن است که ابتدا به ساخت، پیشینه و موقعیت جغرافیایی شهر دارا پرداخته و در ادامه به تاثیر آن در در مناسبات ایران و بیزانس بپردازد.
ساخت و پیشینه شهر دارا
در اکثر منابع اوایل اسلامی، تأسیس شهر دارا را به دارا بن دارا - داریوش سوم - نسبت داده اند؛ این در حالی است که منابع غربی ساخت این شهر را به آناستازیوس، امپراتور روم نسبت می دهند؛ و آورده اند که آناستازیوس شهر دارا را بر مکانی که قبل از آن به شکل قریه اي بوده، ایجاد کرده و به گسترش و توسعه شهر و استحکامات آن پرداخت؛ در این جا ضمن آوردن نظرات نویسندگان مختلف، سعی می شود به تحلیل آن ها نیز پرداخته شود:
طبري در این رابطه در کتاب خود می نویسد:
پس از آن که دارا پسر دارا پسر بهمن به پادشاهی رسید، شهر دارا را در سرزمین جزیره به وجود آورد »وقتی دارا پسر دارا به پادشاهی رسید به سرزمین جزیره شهرى وسیع بنیاد کرد و دار نوا نامید و همانست که اکنون دارا نام دارد و شهر را آباد کرد و هر چه بایسته بود در آن فراهم آورد - «طبري، 1375، ج.1 - 489 :2 گردیزي نیز ساخت این شهر را به دارا بن دارا نسبت می دهد2؛ ابن اثیر پس از نسبت دادن بناي این شهر به دارا بن دارا3، این شائبه را مطرح می کند که احتمالا جنگ داریوش سوم و اسکندر در دارا اتفاق افتاده است: »پس از درگذشت وى - داراى بزرگ - ، داراى کوچک به فرمانروائی رسید و در سرزمین جزیره - یعنی جزیره ابن عمر - ، نزدیک نصیبین، شهر دارا را ساخت که تا امروز مشهور است« وي در این رابطه ادامه می دهد: »جنگ دارا و اسکندر، در خراسان، قسمتی که پیوسته به دریاى خزر است اتفاق افتاد. و نیز گفتهاند: این نبرد در سرزمین جزیره - جزیره ابن عمر - نزدیک شهر دارا روى داد - «ابن اثیر، 1371،ج. - 164-159: 3
این در حالی است که در کتاب تاریخ مختصر الدول ابن العبري از ساخت این شهر توسط آناستازیوس سخن رفته است: »آناستاسیوس قیصر، بیست و هفت سال پادشاهی کرد. در آغاز پادشاهی خود بسیارى از کودکان مکتبی را بکشت، زیرا این کودکان او را مسخره کرده بودند. در سال سوم سلطنتش براى او شهر دارا را که بالاى نصیبین است بنا کردند - «ابن العبرى،. - 114: 1377زکریا - Zacharias, 1899, VII, VI : 164-168 - که کتابش از منابع معتبر این دوره به شمار می آید، می نویسد که شهر دارا توسط آناستازیوس به وجود آمده است؛ درمنبع معتبر دیگر یعنی کتاب مالالاس نیز آورده شده که این شهر توسط آناستازیوس به وجود آمده است؛ اما وي در ادامه درباره نامگذاري شهر به نام دارا می نویسد: »به خاطر این که اسکندر پادشاه هخامنشی دارا - داریوش سوم - را در این مکان شکست داد، بنابراین شهر دارا نامش را از این واقعه گرفته است. - Malalas, 1986, book 16,10: 224 -
« جان اهل لیدیه - John the Lydian - در این باره با زکریا و مالالاس هم عقیده است، وي می آورد که شهر دارا توسط آناستازیوپولیس ساخته شده، اما درباه نام شهر دارا می نویسد که مردم محلی آن را به عنوان شهر دارا می شناختند، اما بیزانسی ها آن را آناستازیولیس خطاب می کردند. بنابراین به هر دو نام خطاب می شد. آناستازیوپولیس نیز خیلی دوام نیاورد و زمانی که ژوستی نین شهر را استحکام بخشید، در سال 530 میلادي نامش به - - Justiniana Nova تغییر پیدا کرد. بنابراین با توجه به آن چه که گفته شد، بایستی گفت که دارا توسط آناستازیوس - Anastasius - امپراتور بیزانس در سال 507 میلادي تاسیس شد، این شهر پس از صلح او با قباد ساسانی 531-488 - م. - ساخته شد . - Weiskopf, 1993: http://www.iranicaonline.org -
آناستازیوس امپراتور روم، کالیپیوس را مسؤل ساختن این شهر مرزي کرد، چنان که مارسلینوس مسؤل ساختن شهر دارا را کالیپیوس - Calliopius - می داند - . - Croke, 1984: 83; Winter; Dignas, 2007: 101 اما زکریا توماس اسقف آمد را مسؤل این کار می داند - Zacharias, 1899, VII, VI : 165 - ؛ گفته این نویسندگان در این باره متناقض است. تئوفانس نیز می نویسد: »در حقیقت کالیپیوس پسر تئودوسیوس، اسقف بود. کالیپیوس، پاتریاخ شهر انطاکیه، کسی است که وظیفه ساختمان سازي دارا در سال 505/6 میلادي را بر عهده گرفت؛ وي در فاصله سال هاي 513 تا 518 فرمانده نیروها در بعضی نقاط را بر عهده داشت. - The Chronicle of Theophanes Confessor, 1997: 248 - « کالیپیوس احتمالا زیر دست توماس بوده است؛ چنان که در ادامه خواهد آمد، اسقف شهر آمد یعنی توماس نقش مؤثري در ساخت شهر دارا داشته است.
به هرحال، با توجه به این گفته ها، می توان گفت که چون داریوش سوم هخامنشی با اسکندر در بین النهرین و سوریه درگیري هایی داشته و این درگیري ها به شکست و عقب نشینی داریوش سوم همراه بوده است، این احتمال وجود دارد که سخن مالالاس تا حدودي با واقعیت نزدیک است که می نویسد به خاطر این که داریوش سوم از اسکندر در این مکان شکست خورده، نام این شهر به دارا - داریوش سوم - شهرت پیدا کرده است؛ شایان ذکر است که گفته ابن اثیر نیز چنان که آمد، تا حدودي گفته مالالاس را تأیید می کند: »این نبرد، دارا و اسکندر، در سرزمین جزیره - جزیره ابن عمر - نزدیک شهر دارا روى داد - «ابن اثیر، 1371،ج. - 164: 3
در دوره باستان، یکی از شیوه هاي گسترش شهرها به این صورت بود که دولت ها گرد قریه هاي پیشین با جمعیتی اندك را دیوارهایی می کشیدند و آن ها تدریجا به شهر مبدل می شدند. دارا-آناستازیوپولیس در مرز ایران، نمونه اي از این گونه شهرها است. شهر دارا یکی از مراکز مهم استراتژیک در مرز میان روم شرقی و ایران بوده و بناي آن به رغم پیمان صلح سال 506میلادي میان دو دولت صورت گرفته است. بررسی دقیق منابع به ما این امکان را می دهند که تا حدودي ساخت این شهر را معلوم و مشخص کرد. وجود اسناد یونانی - رومی و سریانی پیرامون بناي شهر دارا می تواند نمونه اي براي تشخیص ساخت آن باشد. اخبار به دست آمده از این منابع حاکی از آن است که ابتدا نقشه شهر دارا تهیه شده و سپس ساختمان این شهر به وجود آمده است.
چنان که آمده است که بناي شهر مرزي دارا نخست از سوي آناستازیوس امپراتور روم 518-494 - م. - به تصویب رسید و سپس آن گاه بناي شهر آغاز گردید، سرپرستی بناي شهر بر عهده اسقف شهر هم جوار بود. در این جا به بررسی داده هاي این منابع پرداخته می شود:یوشع ستون نشین1 در این رابطه می نویسد: »از این رو آناستازیوس دستور داد تا دیواري در اطراف قریه دارا که در مرز قرار داشت، پدید آورند - Joshua the Stylite, 1882, XC - « ضمنا پیش از فرمان تردیدهایی وجود داشت، مبنی بر این که کدام ناحیه باید مستحکم گردد، زیرا »بعضی طرفدار استحکام دارا و بعضی دیگر طرفدار استحکام آمودیس - Ammodis - بودند. - Zacharias , 1899, VII , VI : 165 - « آمودیس که در نوشته هاي یونانی به صورت آموداي - Amodai - آمده، در فاصله بیست استاد از جنوب شهر دارا بر سر راه میان ادسا و نصیبین قرار داشته است.
آناستازیوس به منظور حل این مناقشه کسانی را نزد توماس، اسقف شهر آمد روانه کرد تا مکانیسین هایی - Mekaniyos - براي تدارك طرح روانه کند - Zacharias, . - 1899, VII, VI : 165 واژه مکانیسین در زبان سریانی مقتبس از واژه یونانی - Mekhanikos - و به معناي مهندس است.دولت بیزانس براي ساختمان چنین بناهاي عظیمی بی گمان از کادر فنی و مهندسی برخوردار بود. از مهندسانی به نام هاي آنتیموس و ایسیدوروس یاد شده است که »در علم و دانش مهندسی از خبرگان و افراد مطلع به شمار می رفتندWinter; - « . - Dignas, 2007: 101 در شهر دارا شخصی بود به نام تئودوروس که در امور معماري خبره و آگاه بود. از او خواسته شد دستور دهد که خندق ویژه ممانعت از گذر لشکریان دشمن را در کدام جهت باید حفر نمود تا حمله ایرانیان دشوارتر گردد - پیگولوسکایا، . - 499 : 1372
