بخشی از مقاله
چکیده
حفظ محی زیست به عنوان اصل هشتم از اصول تاب آورسازی شهرهاو توسعه پایدار اهمیت ولزوم پرداختن به این مقوله را دوچندان می کند. فضاهای سبز شهری بخش مهمی ازاکوسیستمهای شهری است که در دهه های متمادی عرصه توسعه ساخت و ساز شهری و تخریب و تبدیل کاربری بوده اند. در این میان بیشترین آسیب متوجه اراضی زراعی و باغی مرغوبی است که زمانی حیات شهر بدان ها وابسته بود و علاوه بر عملکرد تولیدی، محلی برای گذران اوقات فراغت و عنصر تدافعی شهر در مقابل برخی از مخاطرات طبیعی به شمار می آمد. با توجه به روند رو به رشد تخریب این فضاها و در پی آن، افزایش میزان و شدت برخی مخاطرات و آسیب پذیرتر شدن شهرها، رویکرد تابآوری توجه ویژه ای به این مقوله داشته است.
رویکرد اصلی پژوهش بر آن است تا یکی از جنبه های محیطی شهر را به تدقیق در زمینه افزایش تابآوری مطالعه و تبیین نماید. در اکثر پژوهش های پیشین معیارهای تابآوری به طور عام در سطح شهرها و مناطق مطالعه شده در حالی که در نوشتار حاضر، تاثیر پهنه باغات سنتی شهر قزوین در افزایش تابآوری از جنبه های مختلف که بخشی از معیارهای تابآوری را نیز شامل می شود بررسی می شود. بدین ترتیب از بین معیارهای معرفی شده در منابع معتبر پهنه باغات به عنوان بخشی از محی زیست شهری از جهات مختلف با معیارهای اجتماعی - مشارکت، حس تعلق، خاطر انگیزی و پیوند با گذشته، انگیزش و غیره - ، اقتصادی - اشتغال پایدار، تنوع اقتصادی، خودکفایی تامین غذا، منبع درامدی و غیره - ، کالبدی- محیطی - تعریف ساختار، کاهش مخاطرات، اسکان موقت و غیره - و به طور محدودتری با جنبه های نهادی - افزایش تعامل مردم و نهادهای محلی - مرتب می باشد. البته روشن است که میزان وزن این ارتباط ها متفاوت بوده و همچنین با توسعه ادبیات تابآوری و تبیین معیارهای دیگر دامنه این ارتباط و پیوستگی می تواند گسترش یابد.
واژگان کلیدی: مخاطرات طبیعی، تاب آوری، محی طبیعی، باغات سنتی
مقدمه
یکی از معضلات جوامع انسانی طی طول زندگی بشر مواجهه و مقابله با سوانح و مخاطرات طبیعی است. قرن ها تلاش بشر در جهت تسخیر طبیعت با وجود توفیقاتی که در زمینه های مهار طبیعت برای استفاده های اقتصادی و اجتماعی داشته، اما همچنان مقهور نیروهای طبیعی در هنگام مخاطرات می باشد. همچنین برخی اقدامات آدمی زمینه و شدت برخی از این سوانح را افزایش داده اند از جمله با تخریب محی زیست و عرصه های سبز و طبیعی. البته باید توجه کرد که چیزی تحت عنوان "بلایای طبیعی" وجود ندارد. رخداد های طبیعی مانند سیل، زمین لرزه، رانش زمین و طوفانو بلایای طبیعی در نتیجه آسیب پذیری های اجتماعی تبدیل به فاجعه می شوند و می توان با اتخاذ سیاست ها، تدابیر و اقدامات و مشارکت فعال ذی نفعان محلی با آنها مقابله کرد - دفتر کاهش خطر بلایای سازمان ملل متحد1، - 1392 مخاطرات طبیعی این ظرفیت را دارند که در نبود سیستم های کاهش خطر،به سوانحی هولناک و ویران کننده برای اجنماعات بشری تبدیل شوند. - رفیعیان و همکاران - 1390
اکثر شهرهای بزرگ و کوچک جهان در مناطق مستعد خطر سوانح طبیعی مستقر اند و اغلب خسارات ناشی ازحوادث در مکان هایی به وقوع می پیوندد که سکونتگاه های آسیب پذیر شهری در نزدیکی مناطق شناخته شده مستعد خطر نظیر دشت های سیلابی، مناطق لرزه خیز و خطوط ساحلی توسعه یافته است. - بهتاش و همکاران - 1392 دسترسی به منابع آب مطمئن و خاک حاصلخیز از اولین معیارهای مکان گزینی شهرهای اولیه بوده اند که امروزه بسیاری از آنها تبدیل شهرهای بزرگ شده و در حین توسعه بخش زیادی از عرصه هایی را که حیات شهرها بدان وابسته بوده در خود ذوب کرده و موجب برهم خوردن تعادل اکولوژیکی محی پیرامون شده اند. در این میان عرصه های سبز و طبیعی شهرها یکی از آسیب پذیرترین موضوعات در جریان این توسعه بوده اند.
در کنار تمام مزایای اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی موجود در توسعه فضای سبز شهری، قابلیت عملکرد آنها در حوزه مدیریت بحران و مواجه با مخاطرات، ویژگی شاخص دیگری است که توسعه و حفظ این فضاها را توجیه پذیرتر می کند. یکی از مهمترین بازده های فضای سبز شهری، قابلیت آن به عنوان عنصر تدافعی و سپری در مقابل مخاطرات طبیعی است. به صورت سنتی عرصه های باز و سبز شهر یکی از مولفه های مهم در مدیریت بحران شناخته می شد. تاثیر ان ها در کاهش خطر وقوع سیل، سپردفاعی در مقابل سیل و رانش، تاثیر در بهبود کیفیت هوا و کاهش اثرات گلخانه ای و آلودگی هوا و بارانهای اسیدی، کنترل باد و فرسایش خاک و کنترل نور خورشید - بیییر و هیگینز - 1393 و محلی برای اسکان موقت و احداث پناهگاه و واحدهای امدادی در هنگام وقوع بحران خصوصا زلزله از نمونه های عملکرد آن است. این عوامل از مسائلی است که می تواند منجر به کاهش آسیب پذیری شهر در مقابل بحران شود.
با تمام پیشرفت هایی که به دست امده به دلیل عدم آگاهی و امکان پیش گیری محاطرات، به لحاظ محدودیتی که در امکانات دارد تاکنون نتوانسته اقدامات مطلوبی را در کنترل و پیش گیری کامل از بلایا انجام دهد. - سهیلی پور و منتظرالحجه - 1390 به همین جهت برنامه های مدیریت بحران به طور جدی و با رویکردهای جدید مورد توجه دولتها قرار گرفته است. در دهه های اخیر در سطح جهانی، تغییرات چشمگیری در نگرش به مخاطرات دیده میشود; به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تابآوری در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. بر اساس این نگرش، یرنامه های کاهش مخاطرات باید به دنبال ایجاد و تقویت ویزگی های جوامع تاب آور باشند و در زنجیره مدیریت سوانح به مفهوم تابآوری نیز توجه کنند. - cutter et al.,2008 -
وقتی سخن از تابآوری می شود بحث پیرامون رویکردی است که همه ابعاد را پیوند داده و به درک عدم اطمینان و همچنین کاهش آسیب پذیری کمک میکند، بطور کلی دو نوع استراتژی برای مواجهه با سوانح طبیعی وجود دارد که شامل استراتژیهای پیش بینی و استراتژیهای تابآوری است؛ اولی برای روبرو شدن با مشکلات و معضلات شناخته شده به کار می رود و دومی برای مقابله با مشکلات ناشناخته - - رضایی و همکاران - 1395 به علت عدم پیش بینی کامل آسیب پذیری سیستم های اجتماعی و فراهم کردن ارزیابی های جامع و کلی نگر در مقابل مخاطرات، تابآوری می تواند به عنوان توانایی سازگاری سیستم ها در برابر تغییرات، بدون فروپاشی در زمان سوانح مطرح شود. تابآوری به دلیل پویا بودن واکنش جامعه در برابر مخاطرات، نوعی آینده نگریست و به گسترش گزینش های سیاستی برای رویارویی با عدم قطعیت و تغییر هم کمک میکند. - رفیعیان و همکاران - 1390
ایران به لحاظ شرای جغرافیایی و زمین شناختی در زمره کشورهایی است که آسیب پذیری بسیار زیادی در برابر سوانح طبیعی دارد، به طوریکه 31/7 درصد از کل مساحت آن در مناطق در معرض خطر سوانح طبیعی واقع شده و 70 درصد از جمعیت کشور در مناطق در معرض خطر سوانح طبیعی سکونت دارند. لذا میتوان عنوان نمود که ایران از حیث وقوع سوانح طبیعی در بین ده کشور اول سانحه خیز دنیا قرار دارد، گزارش سوانح مرتب با مخاطرات تکتونیکی، ایران را جزو ده کشور اول دنیا و از حیث مرگ و میر ناشی از این مخاطرات در رتبه اول تا سوم جهان ذکر میکند - بهتاش و همکاران - 1392 شهر قزوین نیز از جمله شهرهای متوس کشور است که در یکی از پهنه های نسبتا پر خطراز نظر زلزله، سیل و زمین لغزش قرار داشته و امکان بروز اثرات گلخانه ای و طوفان تگرگ و برخی دیگر از مخاطرات طبیعی در آن وجود دارد. فضاهای سبز به طرق مختلف در افزایش تابآوری شهر موثر اند که در ادامه به مطالعه اثرات آن خواهیم پرداخت.
- پیشینه
