بخشی از مقاله
چکیده
تابآوری اجتماعی، یکی از ابعاد تابآوری ا ست که به توان بازگ شت یک اجتماع به و ضعیت عادی حیات پس از بحران ا شاره دارد. ارزیابی میزان آن، میتواند نشانگر میزان آمادگی اجتماعی یک شهر برای گذار از شرایط بحرانی باشد. طراحی شهری به عنوان حرفه و ر شتهای که دغدغه ا صلی آن کیفیت محیطی در شهر و ف ضاهای شهری است، به ابعاد اجتماعی شهر و ارتقاء کیفیتهای اجتماعی نیز توجه دارد.
محله و اجتماع محلی دو مقیاس اصلی هدف در طراحی شهری است که به نظر میرسد طراحی و برنامهریزی به منظور ارتقاء »تابآوری اجتماعی« نیز در این مقیاس معنادار باشد. این پژوهش در پی تدوین شاخصهای »تابآوری« اجتماعی و شاخصهای شهرسازانه آن در قالب ابعاد طراحی شهری است.
هدف از آن، یافتن چهارچوبی به منظور استفاده در طرح و برنامههای شهری در مقیاس »محله« است. رویکرد پژوهش، تفسیرگرایی بوده و پس از جمعآوری دادههای کتابخانهای، از تحلیل محتوای کیفی به منظور تحلیل دادهها استفاده شده است. 177 شاخص اولیه حاصل از مرور منابع، در دو مرحله پالایش گردیده و در نهایت در قالب چارچوب ارائه شده، تعداد 21 شاخص تابآوری اجتماعی به منظور کاربست در حوزه دانشی و حرفهای طراحی شهری در قالب شش بعد عملکردی، بصری، اجتماعی، ادراکی، ریختشناسی و زمان دستهبندی و اصول کاربست هر یک تبیین شده است.
-1 مقدمه
مخاطرات طبیعی و بحرانهای مصنوع، اتفاقات گریزناپذیری هستند که همهی شهرها کم و بیش با آن مواجهاند. در این میان، آنچه تفاوت شهرهای مختلف را در رویایی با آسیبها نشان میدهد، میزان آمادگی و نوع مدیریت و برنامهریزی هر شهر برای مواجهه با بحرانهاست. »تابآوری«رویکرد نسبتاً جدیدی است که طرح و تفصیل آن در شهرسازی، به کاهش مخاطرات ناشی از بحران در بافتهای شهری کمک مینماید. دستیابی به ویژگیهای یک تابآور، در سالهای اخیر به یک دغدغه جهانی در راستای کاهش آسیبپذیری شهرها در برابر بحرانها و بلایای طبیعی تبدیل شده است.
برنامه دو ساله سازمان ملل 2011-2010 با شعار "بازگشت پذیر نمودن شهرها؛ جامعه من در حال آماده شدن است"، درصدد افزایش دانش و آگاهی در مورد مسائل مربوط به خطرپذیری حوادث در مناطق شهری بوده است. پژوهشهای اخیر بر روی این رویکرد در بستر شهر و دانشهای شهری، نشاندهنده اهمیت موضوع و ضرورت پرداختن به ابعاد مختلف تابآوری شهری است. یکی از این ابعاد، بعد اجتماعی تابآوری است که حصول نسبی آن میتواند به ارتقاء و بهبود سایر ابعاد تابآوری نیز کمک کند. این بعد، که به بهبود لایه اجتماعی شهر به منظور بهبود بازگشتپذیری در شرایط بحران اشاره دارد، معیارها و شاخصهای متنوعی دارد که در این پژوهش از بستر شاخصهای مکانی و از خاستگاه دانش طراحی شهری به آن پرداخته میشود.
طراحی شهری یکی از دانشهای ساماندهی بستر شهری است که دغدغه اصلی آن ارتقاء کیفیتهای محیطی به منظور بهبود زندگی شهروندان است. پژوهشهای بسیاری سعی در تفکیک و تنظیم ابعاد، مؤلفهها و شاخصهای اصلی مورد توجه در مبانی طراحی شهری داشتهاند. یکی از این چهارچوبها، دستهبندی ششگانه ارائه شده از سوی کارمونا و همکاران است که طراحی شهری را در شش بعد بصری، ادراکی، زمان، ریختشناسی، اجتماعی و عملکردی تفکیک مینماید.
این مقاله در پی آن است که به کمک ابعاد ششگانه طراحی شهری چارچوبی از شاخصهای مکانمبنای تابآوری اجتماعی ارائه دهد. پرسش اصلی پژوهش این است که: چگونه میتوان چارچوبی از شاخصهای تابآوری اجتماعی را به منظور استفاده در حوزه دانش و حرفه طراحی شهری تدوین نمود؟
در ادامه مقاله، ابتدا مبانی نظری در حوزه »تابآوری«، »تابآوری اجتماعی« و »تابآوری شهری« و نیز »طراحی شهری و ابعاد آن« تبیین شده و پیشینه پژوهش بررسی میگردد. سپس ضمن معرفی روش پژوهش، فرآیند استخراج و پالایش و دستهبندی شاخصها معرفی شده است. تحلیل دادههای حاصل از این مرحله و مهمترین یافتهها نیز تبیین گردیده و در نهایت نتیجهگیری و پاسخ به پرسش پژوهش توضیح داده میشود.
-2 مبانی نظری
-1-2 تابآوری
واژه »تابآوری« از ریشه لاتین Resilio به معنای »بهطور ناگهانی عقبنشینیکردن« آمده است. در فرهنگ آکسفورد، این واژه، به معنی قابلیت یک شیء یا مجموعه برای بازگشت به حالت اولیه، بعد از یک حادثه ناگهانی آمده است. این واژه برای اولین بار در سال 1973 در قالب ادبیات بومشناختی و توسط هولینگ مطرح شده و پس از آن تعاریف متعددی از آن ارائه گردیده است. ادگر - 2000 - در نظامهای اجتماعی، کارپنتر - 2001 - در نظامهای انسانی- محیطی، برکیس - 2003 - در نظامهای اجتماعی - اکولوژیک و برنئو - 2003 - در مدیریت سوانح کوتاهمدت، تعاریف خود را از آن ارائه نمودند
سازمان ملل تابآوری را ظرفیت جامعه برای مقاومت بیشتر در برابر تغییر به گونهای که بتواند در سطح قابلقبولی ساختارهای خود را مجدد ایجاد نماید، تعریف میکند . - UN/ISDR: 2007 - پیم، این مفهوم را بازگشت یک سیستم به حالت اولیه بعد از نابهسامانی تعریف میکند .
ویلداوسکی، معتقد است به ظرفیت برآمدن از عهده خطرات ناگهانی پس از پیدایش تابآوری گفته میشود؛ یادگیری، ترمیم و بازیابی
هولینگ، آن را ظرفیت یا توانایی یک سامانه برای حل یک مشکل میداند یا حدی از مشکل که یک سامانه میتواند بدون تغییردادن در ساختارهای خود تحمل کند .
ادگر نیز از تابآوری به عنوان قدرت گروهها و جوامع برای انطباق با فشارهای خارجی و تخریبهایی که در نتیجه تغییرات سیاسی، اجتماعی و ... به وجود میآید، یاد میکند
بر اساس پژوهش مایلتی، تابآوری بدین معناست که یک محدوده بدون متحملشدن ضررهای ویرانگر، خرابی، کمشدن بهرهوری یا کیفیت زندگی و بدون کمکگرفتن زیاد از محدودههای بیرونی، قادر به پایداری در برابر یک حادثه طبیعی بزرگ باشد
کاردونا در تعریف این مفهوم، به ظرفیت جوامع یا اکوسیستمهای آسیبدیده برای هضم آثار منفی حاصل از آسیب و ترمیم آنها اشاره میکند
تعریف کارپنتر و دیگران از این مفهوم، یکی از تعاریفی است که در منابع علمی، از آن بسیار یاد شده و مورد تأکید قرار گرفته است. در این تعریف ، تابآوری در سه معنای؛ میزان تخریب و زیانی که سیستم قادر است بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود، جذب کند، میزان توانایی سیستم برای سازماندهی و تجدید خود در شرایط مختلف و میزان توانایی سیستم در ایجاد و افزایش ظرفیت یادگیری و تقویت سازگاری با شرایط آمده است
-2-2 تابآوری در شهر
تابآوری اگرچه مانند بسیاری از مفاهیم دیگر از حوزه شهرسازی آغاز نشد اما در دهه 1990 یعنی دوداًح دو دهه پس از مطرحشدنش، در این حوزه نیز ظاهر شد. البته تابآوری شهری هنوز فاقد تعریف روشن است. اما میتوان گفت تشخیص زودهنگام تغییرات و تأثیرات آنها بر روی شهر و برنامهریزی و طراحی بر اساس این تشخیص میتواند به میزان قابل توجهی سبب ارتقای تابآوری شهر در برابر تغییرات به وجود آمده شود
در مجموع میتوان گفت که عوامل فیزیکی در شهر در هنگام خطرات مانند استخوانبندی بدن عمل میکنند. سامانه فیزیکی باید زیر فشار خطرات بتواند همچنان نقش و عملکرد خود را ایفا کند. یک شهر بدون ساختار فیزیکی تابآور، در برابر زلزله، آسیب فراوانی خواهد دید.
بر اساس پژوهش شریفنیا 1390 - - ، توجه به چهارچوب مفهومی تابآوری شهری در مواجهه شهر با بحران، ، حداقل 5 مزیت اصلی برای شهر به دنبال خواهد داشت؛ ساکنان در محل زندگی خود میمانند، به خدمات مورد نیاز خود دسترسی سریعتری خواهند داشت، هیچ ساختمانی به طرز فاجعهباری سقوط نمیکند، کسب و کار و اقتصاد به سرعت کارآیی خود را باز خواهد یافت و حس مکان شهر حفظ خواهد شد
گادزچالک ویژگیهای شهر تابآور را در این هشت موضوع خلاصه میکند: تنوع، کفایت، خودمختاری، قدرت، وابستگی درونی، سازگاری، مازاد و همکاری
دکتر عارفی معتقد است توجه به ساخت بافت شهری که از شبکههای پایدار نظام کالبدی و اجتماعی به وجود آمده است و همچنین، مقاوم سازی جامعه در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در برابر سوانح، در تقلیل آسیبپذیریها و افزایش تابآوری شهرها مؤثرند. افزایش انطباقپذیری شهرها در برابر شهرها با انعطافپذیری سه مؤلفه اصلی شهر شامل فرم کالبدی - اجزای کالبدی شهر - ، عملکرد شهر و جریانها - حرکت انسان، اطلاعات، حمل و نقل و خدمات - و زیرساختها، نقش به سزایی در افزایش تابآوری شهرها ایفا میکند
-1-2-2 طراحی شهری تابآور
طراحی شهری تابآور نیز در چند سال اخیر در پژوهشها مورد توجه قرار گرفته است؛ طراحی شهری به گونهای که در شرایط بروز سانحه، ظرفیت تحمل تنشهای وارده را داشته و ایمنی کالبدی و اجتماعی را برای شهروندان فراهم آورد، همچنین ظرفیت ساماندهی اجزای خود را به نحوی که عملکردشان در زمان بحران حفظ شود را داشته باشد، یک طراحی شهری تابآور است
آزاده لک در پژوهش خود ابعاد ماهوی و رویهای طراحی شهری با رویکرد تابآوری را تبیین نموده است. وی ابعاد طراحی شهری تابآور را در چهار مؤلفه فعالیت، کالبد، معنا و پایداری دستهبندی نموده و ویژگیهای اصلی هر بعد را برمیشمرد. سپس کیفیتهای طراحی شهری تابآور را در قالب سه مؤلفه عملکردی، زیباشناختی و زیستمحیطی دستهبندی و ارائه مینماید. وی همچنین در بعد رویهای، فرآیند طراحی شهری تابآور را یک فرآیند راهبردی، دانشمحور، گفتمانی، گروهی- تعاملی و بازخوردی میداند و آن را در هر دو حوزه طراحی شهری سیاستگذار و طرحریز تأثیرگذار میداند
فلاحی و جلالی نیز پژوهش خود را در حوزه طراحی شهری و تابآوری، اینگونه جمعبندی مینمایند که مفاهیم و کیفیات طراحی شهری، مناظر عینی و ذهنی شهروندان، در کنار ارتباط مؤلفههای هر کدام با تابآوری در شهر سانحهدیده میتوانند حرکت و دسترسی را در کنار کاربری زمین به عنوان مؤلفههای فعالیت، خوانایی محیط، حس مکان و هویت شهری و زیرمؤلفههای معنا، فرم کالبدی شهر، فضاهای باز چندعملکردی، ایمنی محیط فیزیکی و ایمنی مناظر شهری در طراحی شهری تابآور مد نظر قرار دهند
