بخشی از مقاله
چکیده
تاب آوري به عنوان رویکردي جدید، در عرصه برنامه ریزي هاي توسعه مورد توجه سیاستمداران و برنامه ریزان، قرار گرفته است تا با دستیابی به آن زمینه هاي اصلی حرکت در مسیر پایداري به عنوان وجه غالب برنامه هاي توسعه فراهم گردد. در این بین در نواحی روستایی که به عنوان نماد آسیب پذیري و عرصه اي که با بحران هاي متعدد اقتصادي، اجتماعی و طبیعی روبرو بوده و به دلیل ضعف در قدرت تاب آوري همواره با شرایط بحرانی و اختلال و فروپاشی نظام معیشتی و کیفیت نازل زندگی ناشی از فضاي غیرقابل زیست روبرو است؛ نیاز است که با تبیین اصول، مبانی و نتایج افزایش قدرت تاب آوري، راه حلی کارا و مطمئن را به مدیران عرصه برنامه ریزي روستایی جهت رفع معضلات موجود، معرفی نمود.
پژوهش توصیفی حاضر نیز، با این هدف انجام گرفته تا بدینوسیله دریچه اي نو در عرصه مدیریت مطلوب روستایی ایجاد گردد. گردآوري اطلاعات با استفاده از منابع متعدد کتابخانه اي داخلی و خارجی انجام گرفته و در ابتدا با معرفی و تعریفی از تاب آوري و اصول آن در نهایت ارتباط آن با روستاها و حل معضلات موجود روشن می گردد. نتابج پژوهش، نشان می دهد که افزایش قدرت تاب آوري روستاها از طریق ظرفیت سازي و افزایش قدرت سازگاري در روستاها راه حل مطمئنی در راستاي ایجاد فضایی قابل زیست و معیشتی پایدار براي روستاییان خواهد بود.
مقدمه
واژه تاب آوري نخستین بار در سال 1973 در مطالعات اکولوژیکی بکار رفت.[29] به مرور زمان این مفهوم وارد علوم دیگر از جمله فیزیک، مطالعات روانشناختی، مطالعات اقتصادي و اجتماعی شد و با مفاهیم متعدد دیگر مورد استفاده قرار گرفت. در دهه 1990 تفکر و مباحث تاب آوري به صورت جدي و علمی توسط متخصصان حوزه محیط زیست و مهندسی مطرح گردید.
تاب آوري به عنوان یک مفهوم عملیاتی و کارا در مناطق ناامن و آسیب پذیر مطرح شده است - [37]؛. - [19] تا دهه 1980 رویکرد کاهش میزان آسیب پذیري و مقابله با بحران بر متون نظري مدیریت بحران حاکم بود. از دهه 1980 و به خصوص از دهه 1990 محققان علوم اجتماعی به نقد رویکرد علوم طبیعی در مدیریت بحران پرداختند و معتقد بودند که آسیب پذیري یکی خصوصیت اجتماعی نیز دارد و به خسارت هاي جمعی و فیزیکی محدود نمی شود.
از آن پس رفته رفته تلاش هایی جهت تغییر در پارادایم غالب مدیریت بحران صورت گرفته است. به طوري که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر روي کاهش آسیب پذیري به افزایش تاب آوري در مقابل سوانح تغییر پیدا کرده است. در این پارادایم جدید تغییر نگاه از واکنش پذیري و تک عاملی به بازدارندگی و مشارکت است. این پارادایم رویکردي چند رشته اي دارد .
با گذشت نزدیک به چهار دهه از مطرح شدن این مفهوم، هنوز هم تعریف یکپارچه و واحدي از آن ارائه نشده است. بسیاري از تفاوت هاي موجود نیز در تعاریف تاب آوري به دلیل روش هاي گوناگون و تفاوت هاي بنیادین موجود در رویکرد و دیدگاه هاي مطرح شده در این حوزه است.
واژه تاب آوري اغلب به مفهوم بازگشت به گذشته بکار می رود که از ریشه Resilio گرفته شده است.[23]انعطاف پذیري اشاره به ظرفیت یک فرد یا جامعه جهت مقابله، سازگاري و یا دفع استرس ها، شوك ها و تکانه هاي ناگاهانی اقتصادي، اجتماعی، طبیعی و روانی دارد.[29]
هدف اصلی از طرح مفهوم انعطافت پذیري این مطلب می باشد که تنش ها و شوك ها نمی توانند جریان توسعه و مطلوبیت معیشت فضاهاي روستایی را تهدید کرده و از بین ببرند[25] تاب آوري واکنش اضطراري و یا یک نوع پیشگیري در برابر بحران هاي غیرقابل پیش بینی می باشد. قابلیت تاب آوري به ظرفیت هاي مردم محلی یا سیستم هاي معیشتی جهت مقابله ، آماده شدن جهت رویارویی، پاسخ به آنها و حتی بازسازي و طی دوران کوتاه توقف و رکود بعد از بحران ها اشاره دارد.
میزان تاب آوري یک سیستم و یا جامعه تابعی از وضعیت زیرسیستم هاي آن ازجمله دسترسی به زیرساخت هاي حیاتی، وضعیت مطلوب اقتصادي، هماهنگی نهادهاي حکومتی و دسترسی به خدمات مورد نیاز است.[12] تاب آب وري جوامع بستگی به قدرت سازگاري و ظرفیت هایشان جهت تطبیق و بازسازي پس از بحران هاي دارد. در تاب آوري تاکید اصلی بر؛ به حداقل رساندن هزینه هاي یک فاجعه، بازگشت به حالت مطلوب قبلی و انجام این امر در مدت زمان کوتاهی است.
اهمیت تاب آوري جوامع موجب شده که نهادهاي توسعه بین الملی زیادي هم تعاریفی را از مفهوم تاب آوري ارائه نموده و تحقق آن را از اهداف اصلی خود برشمارند. در این راستا سازمان بین المللی توسعه - DFID - نیز، تاب آوري را توانایی جوامع، خانواده ها و سیستم هاي زیستی و معیشتی جهت مدیریت و ساماندهی تغییرات و شوك هاي ناگهانی با حفظ استانداردهاي معیشت و عملکرد مطلوب قبلی بدون به خطر انداختن چشم انداز بلند مدت تعریف می کند.[30]
استراتژي بین المللی براي کاهش سوانح - ISDR - تاب آوري را ظرفیت یک سیستم یا جامعه جهت مقاومت در برابر تغییرات و شوك ها ناگهانی و حفظ عملکرد قبلی خود می داند. سازمانECHO به عنوان نهادي در زمینه امنیت کشاورزي و مواد غذایی؛ تاب آوري را تنها راه مبارزه با بحران هاي کمبود غذایی در جهان می داند. در این ارتباط - FAO - سازمان غذا و کشاورزي سازمان ملل نیز، تاب آوري معیشت روستاییان را جهت کاهش سطح آسیب پذیري و مقابله با تهدیدها؛ اولویتی مهم و هدفی روشن و صریح؛ جهت فعالیت خود، شرکت ها و سازمان هاي بین المللی بیان کرده است.[28]
بسیاري از این سازمان ها نیز که در جدول1 آورده شده اند شرایط تحقق جوامع انعطاف پذیر را بیان کرده اند.
جدول: 1 شاخص هاي تحقق دهنده تاب آوري از دیدگاه سازمان هاي بین المللی توسعه
دلالت مفهوم انعطاف پذیري بر بهبود و بازگشت به حالت اولیه پس از رویارویی با شرایط ناگوار است. شرایط ناگوار فقط محدود به بلایاي طبیعی یا بالایاي ساخت بشر - جنگ و فقر - نیست بلکه شرایط ناگوار زندگی مانند طلاق، بیماري و یا تغییر در موقعیت شغلی و آموزشی را نیز شامل می شود.
در بطن تفکر انعطاف پذیري این مفهوم بسیار ساده وجود دارد که همه چیز و همه حال تغییر و دگرگونی وجود دارد اما بایستی در برابر این تغییرات آماده بوده و آنها را پیش بینی کرد. گاهی اوقات این تغییرات و تهدیدها سریع و ناگهانی و در بسیاري از اوقات نیز آرام و مداوم هستند. کارپنتر و همکاران - - 2000 سه ویژگی زیر را به عنوان ویژگی هاي اصلی جوامع و سیستم هاي تاب آور برمی شمارند:
-1 میزان اختلالی که سیستم می تواند جذب و در عین حال هم در درون همان سیستم و یا حوزه جاذبه باقی مانده و دفع گردد.
-2 میزان توانایی یکی سیستم به خود سازماندهی.
-3 توانایی ساخت و افزایش ظرفیت براي یادگیري و سازگاري.[29]
جدول : 2 تعریف تاب آوري در عرصه هاي مختلف
با توجه به تعاریف مختلف، رویکردهاي مفهومی متفاوتی در حوزه تاب آوري مطرح هستند که در زیر به آنها اشاره شده است:
تاب آوري به عنوان پایداري: رویکرد پایداري نسبت به تاب آوري از مطالعات اکولوژیکی که تاب آوري را به عنوان توانایی بازگشت به حالت قبل تعریف میکند، بسط یافته است. این رویکرد تاب آوري را به صورت مقدار اختلالی که یک سیستم قبل از اینکه به حالت دیگري منتقل شود، می تواند تحمل یا جذب نماید، تعریف می گردد.
تاب آوري به عنوان بازیابی: رویکرد بازیابی از تاب آوري در ارتباط با توانایی جامعه براي بازگشت به گذشته از تغییر یا عامل فشار و برگشت به حالت اولیه است. تاب آوري در اینجا معیاري است که به عنوان زمان صرف شده یک جامعه براي بازیابی از تغییر اندازه گیري می شود. جامعه تاب آور، قادر به بازگشت سریع به وضعیت قبلی است.
تاب آوري به عنوان دگرگونی:به عنوان ظرفیت جامعه براي واکنش به تغییر و شکل سازگارانه بیان می شود که به جاي بازگشت ساده به حالت قبل می تواند به معناي تغییر به حالت جدید که در محیط موجود، پایدارتر است باشد. این رویکرد می پذیرد که تغییر غیرقابل اجتناب است. این رویکرد تعاملات انسان اکوسیستم را پذیرفته و مسیرهاي چندگانه واکنشی را قبول دارد.
تاب آوري سیستم هاي معیشتی در برابر و مخالف با آسیب پذیري آنها در برابر بحران ها قرار دارد، چراکه هرچه سطح آسیب پذیري جوامع و یا سیستم هاي طبیعی بیشتر باشد و آسیب پذیرتر باشند به همان اندازه قدرت تاب آوري آنها کاهش می یابد و خیلی سریع دچار اختلال و فروپاشی می گردند. در واقع در شرایطی که سطح آسیب پذیري زیادي وجود دارد بدین معنی است که ظرفیت هاي جهت مقابله، تحمل و بازسازي بعد از خطر، بحران و تهدیدها در سطح نازلی است
همانطور که تعاریف شده از تاب آوري نشان می دهند جهت روشن شدن و تفهیم این رویکرد در برنامه ریزي توسعه نیاز است که با مفاهیمی همچون: آسیب پذیري، ظرفیت هاي مردم محلی، سازگاري، بحران و شوك ها آشنا گردید که در زیر شرح آنها آمده است.
بحران ها و شوك ها
ناپایداري ناشی از آسیب پذیري به معناي شرایط، اوضاع یا دورانی خطرناك و فاقد اطمینان ناشی از وقوع بحرانها است.[2] بنابراین بحران ها به عنوان عوامل اصلی ایجاد ناپایداري نوعی پاسخ به خطر زایی یک حادثه هستند که صورت یک شرایط دردناك تجربه می شوند
در رویکرد سیستمی، بحران وضعیتی است که در آن یک سیستم یا بخش هایی از آن مختل شده و تغییرات ناگهانی یا مخرب در یک یا چند متغیر اساسی سیستم باعث بی ثباتی کل سیستم گردد، به عبارتی دیگر بحران حوادثی است که در اثر رخدادها و عملکردهاي نادرست طبیعی و انسانی به طور ناگهانی به وجود می آید. مشقت و سختی را به یک مجموعه یا جامعه انسانی تحمیل می کند و برطرف کردن آن نیاز به اقدامات اضطراري، فوري و فوق العاده دارد. بحرانها به دو دسته طبیعی و انسانی تقسیم می شوند.
