بخشی از مقاله
چکیده
در جهان امروز شهرها و مناطق در اندازه، هویت اجتماعی، اقتصادی و نحوه قرارگیری در معرض خطرپذیریهای متفاوتی هستند. از طرفی ناکارآمدی و آسیب پذیری بافتهای فرسوده بر فرم، عملکرد، کیفیت و امنیت شهرها تأثیر اساسی دارد. یکی از مفاهیمی که امروزه بهطور گسترده بهمنظور رویارویی با شوکهای طبیعی و یا پیامدهای ناشی از اقدامات انسانی مورد توجه قرار میگیرد، نظریه تاب آوری است. همچنین نگاه غالبی که تاکنون در مدیریت سوانح و مدیریت شهری وجود داشته صرفاً در راستای مقابله و کاهش مخاطرات بوده است. در این میان،تاب آوری، مفهوم جدیدی است که بیشتر در مواجهه با ناشناختهها و عدم قطعیتها به کار برده میشود.
بنابراین هدف پژوهش حاضر بررسی سازوکارهای مدیریت شهری در راستای تحقق تاب آوری شهری در بافت فرسوده منطقه 9 شهرداری تهران تعریف شده است. همچنین روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی و هدف آن کاربردی است. دادههای مورد نیاز از طریق اسناد و منابع کتابخانهای و همچنین رویکرد پیمایشی و توزیع پرسشنامه جمع آوری و با استفاده از نرم افزار spss و آزمونهای آماری مانند تی تک نمونهای و ضریب همبستگی پیرسون، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند.
یافته های این پژوهش بیانگر این است که: محلات فرسودهای که در آنها سیاستهای بازسازی و بهسازی انجام شده است در مؤلفههای تاب آوری ارتقا یافتهاند و نتایج آزمون تی تک نمونهای نیز مؤید این مطلب بودند. در این آزمون اختلاف میانگینها مثبت بوده و نشان از بالا بودن میانگین ابعاد و مؤلفههای نسبت به ارزش متوسط در نظر گرفته شده بود.
همچنین نتایج آزمون ضریب همبستگی پیرسون نشان داد که بین یکپارچگی و همگرایی مدیریت با ارتقا تاب آوری رابطه مثبت و مستقیم وجود دارد. همچنین نتیجه این پژوهش در نهایت مؤید این مسئله است که برای مقابله با رویدادهای طبیعی و انسانی در بافت شهری،صرفاً بهره گیری از روشهای سنتی مدیریت شهری کافی نیست و یکپارچگی ساختاری مدیریت شهری جزو اجزای لاینفک این رویکرد خواهد بود.
-1 مقدمه
گستردگی روز افزون زندگی شهری و پیچیدگیهای مربوط به آن به همراه مسائل و مشکلات مختلفی چون ترافیک، بیکاری، آلودگیهای مختلف و مشکل مسکن که گریبان گیر جوامع شهری میباشند، مدیریت امور شهرها را به وظیفهای خطیر بدل کرده است. از سوی دیگر نظام مدیریت شهری در کشور که باید به رفع مسائل و مشکلات مختلف شهری بپردازد ،به دلیل تعدد مراجع تصمیم گیری از جمله مراجع دولتی در آن ، خود درگیر نارسائیهای عدیدهای است که باعث ناکارآمدی آن در حوزه عمل میشود.
امروزه عمدتاً شهرها و جوامع سکونت گاهی در مکانهایی ایجاد یا بنا شدهاند که به لحاظ مخاطرات طبیعی ، در معرض وقوع انواع سوانح طبیعی و یا به دلیل پیشرفتهای تکنولوژی در معرض انواع سوانح انسان ساخت هستند .نگاهی که تاکنون در مدیریت سوانح و مدیریت شهری وجود داشته، بیشتر نگاه مقابلهای و کاهش مخاطرات بوده است .در این میان، مفهوم تاب آوری، مفهوم جدیدی است که بیشتر در مواجهه با ناشناختهها و عدم قطعیتها به کار برده میشود.
تحولات سریع ساختار شهری تهران در سالهای اخیر، از موضوعاتی است که بر نظام برنامه ریزی و مدیریت شهری تأثیر گذاشته است .عمدهترین آسیب ناشی از این دگرگونی، ناسازگاری کالبدی است که در دو وجه ناهمگونی و ناپایداری بافتهای قدیمی و فرسوده و نوساز و در ابعاد ناهنجاریهای مختلف کالبدی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی نمایان شده است .
در این زمینه، اجرای برنامههایی مانند بهسازی، مرمت، زنده سازی، نوسازی و ...باهدف تجدید حیات شهری یا جلوگیری از افت شهری، از مهمترین شیوههایی است که در کانون توجه متخصصان و مجریان شهرسازی و ساختار مدیریت شهری قرار دارد و محور اصلی اجرای این برنامهها، مشارکت شهروندان است .
در میان مناطق مختلف شهر تهران، منطقه 9، یکی از مهمترین مراکز قدیمی شهر به شمار میآید که سهم عمده فضای کالبدی آن را بافتهای فرسوده تشکیل میدهند .بخش اعظم پهنههای مسکونی منطقه 9 تهران را پلاکهای ریزدانه، نفوذناپذیر و با کاربرد مصالح بیدوام و ناپایدار تشکیل میدهد، به این معنی که وجود پهنههای وسیع بافت فرسوده بهویژه در کاربری مسکونی و همچنین نزدیکی به گسل ری از ویژگیهای بارز این منطقه است که در صورت بیتوجه به این بافتها بحران حاصل میشود .مطابق بررسیها، مهمترین مسئله بافتهای فرسوده این منطقه، پایین بودن نقش مشارکت شهروندان در رویکرد مدیریت شهری و راهبردهای اتخاذ شده طی سالهای اخیر در جهت مرمت ، توانمندسازی و حیات بخشی به آنهاست.
هدف این پژوهش بررسی تأثیر مؤلفههای تاب آوری در سیاستهای نوسازی و بهسازی است . بدین منظور این پژوهش از نوع کاربردی بوده که روش انجام آن توصیفی-تحلیلی میباشد. مهمترین سؤالی که در این تحقیق مطرح میشود این است که، سیاستهای ساماندهی بافتهای فرسوده شهری چه تأثیری بر تاب آوری شهری داشته است؟
-2 ادبیات پژوهش
-1-2بافت فرسوده شهری
بافت فرسوده شهری به عرصههایی از محدودهی قانونی شهرها اطلاق میشود که به دلیل فرسودگی کالبدی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تأسیسات، خدمات و زیرساختهای شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مکانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند .این بافتها به دلیل فقر ساکنان و مالکان آنها، امکان نوسازی خودبهخودی را نداشته و سرمایه گذاران نیز انگیزهای جهت سرمایه گذاری در آن را ندارند.
نمودار:1 فرآیند فرسودگی بافت
-2-2تاب آوری
تابآوری توانایی یک سیستم، فرد، جامعه و یا اقتصاد برای پاسخگویی و بهبود یافتن از حوادث غیرمترقبه است. این انعطافپذیری شامل شرایط ذاتی سیستم است که اجازه میدهد تا سیستم به جذب اثرات و مقابله با یک رویداد بپردازد، و همچنین سازگاری پس از رویداد است، که به سیستم کمک میکند دست به تغییر بزند و درنتیجه به سطح قابلقبولی از عملکرد برسد.
جنبه مشترک در همه این رویکردها، توانایی ایستادگی، مقاومت و واکنش مثبت به فشار یا تغییر است. از میان آنها، دو رویکرد پایداری و باز یابی دارای درکی قطعی از تاب آوری هستند بهطوریکه آنها تاب آوری یک جامعه را بهصورت مشخصه ذاتی که آن را قادری میسازد با یک عامل فشار انطباق پیدا کند یا نه در نظر میگیرند.این دو رویکرد بر این نکته تأکید دارند که یک جامعه بهعنوان یک کل،یا تاب آور هست یا تاب آور نیستند. اما در رویکرد سوم،تفاوت بین تاب آوری اجتماعی و اکولوژیکی روشن میشود.تاب آوری اجتماعی ظرفیت افراد برای یاد گیری از تجارب و شرکت آگاهانه در یاد گیری در تعامل با محیط اجتماعی و فیزیکی را در نظر میگیرد.
تاب آوری به عنوان پایداری
این رویکرد از مطالعات اکولوژیکی که تاب آوری را به عنوان توانایی بازگشت به حالت تعریف می کند بسط یافته و تاب آوری را به صورت مقدار اختلالی که یک سیستم قبا از اینکه به حالت دیگری منتقل می تواند تحمل یا جذب تعریف می کند.
رویکرد های مفهومی تاب آوری
تاب آوری به عنوان باز یابی در ارتباط با توانایی جامعه برای »بازگشت به گذشته«از تغییر یا عمل فشار و برگشت به حالت اولیه آن است.تاب آوری به عنوان معیاری است که با زمان صرف شده،یک جامعه برای باز یابی از تغییر اندازه گیری می شود.
تاب آوری بعنوان گذار
ارتباط با تای آوری اجتماعی و به عنوان ظرفیت جامعه برای واکنش به تغییر است که بجای بازگشت ساده به حالت قبل می تواند به معنای تغییر به حالت جدید باشد همچنین بیشتر در ارتباط با سازگاری و انطباق جوامع با حوادث نیز است.
نمودار:2 رویکردهای مفهومی تاب آوری
بنابراین، این رویکرد به نقش افراد در شکل دادن به »خط سیر تغییر« اهمیت خاصی میدهد.همچنین به دنبال شناسایی ویژگیهای پویای است که بجای تمرکز بر آسیب پذیری های جامعه به ظرفیتهای سازگاری آن نیز توجه میکند.با این رویکرد،جامعه تاب آور میتواند از تجارب تغییرات به وجود آمده برای رسیدن به توسعه پایدار و عملکرد بهتر استفاده کند،که بجای بقا و حفظ خود در برابر عامل فشار یا تغییر، میتواند به روشهای خلاقانه و نوآورانهای به تغییرات واکنش نشان دهد.
