بخشی از مقاله
توانمندسازي شهروندان و رابطه آن با افزایش تاب آوري شهري و مشارکت عمومی در مدیریت بحران زلزله در تهران
امروزه با افزایش بیسابقه جمعیت شهرها و رشد شهرنشینی، پیشگیري، کاهش مخاطرات و مقابله با سوانح طبیعی به ویژه زلزله، و افزایش تاب آوري شهري در مقابل سوانح، به یکی از چالشهاي مهم مدیریت شهري بدل شده است. شهر تهران همانند بسیاري از شهرهاي جهان با توجه به قرارگرفتن بر روي چندین گسل فعال اصلی و فرعی، موقعیت ویژه زمینشناسی، بالا بودن جمعیت و تمرکز اکثر مراکز اداري و اقتصادي، از جمله مناطق حساس و در معرض خطرات ناشی از وقوع زلزله است که دیر یا زود چنین چالشی را پیشرو خواهد داشت. تجربیات به دست آمده از وقوع زلزلههاي اخیر بیانگر آن است که براي کاهش مخاطرات سوانح و کنترل و مهار بحران زلزله در شهرها، لازم است تاب آوري شهري افزایش یابد. این به معناي آن است که در قالب برنامهاي مدون، تلاشهاي مستمر و مجدانهاي قبل از وقوع سانحه صورت پذیرد تا هر نوع سیستم شهري با ایستادگی و مقاومت در سوانح، بازتوانی سریع را تجربه کند. چنین تلاشهایی نیازمند آماده نمودن دستگاههاي مسئول و مقاومسازي ساختمانها و تاسیسات زیربنایی از یکسو و توانمندسازي و آماده ساختن مردم به منظور کاهش مخاطرات سوانح، پیشگیري و ارتقاي سطح آمادگی از سوي دیگر است.
با توجه به این امر، در پژوهش حاضر با هدف بررسی توانمندسازي شهروندان و رابطه آن با افزایش تاب آوري شهري و ارتقاي مشارکت شهروندان در مدیریت بحران زلزله به بررسی رابطه راهبردهاي اطلاع رسانی و آگاه سازي عمومی، آموزش عملی و کاربردي (کسب مهارت ها)، حساس سازي، تقدیر گرایی و اعتماد اجتماعی به عنوان راهبردهاي عمده و اصلی در توانمندسازي شهروندان، و افزایش تاب آوري شهري و مشارکت در مدیریت بحران زلزله پرداخته شده و با بهرهگیري از روشهاي مطالعه کتابخانهاي و میدانی با استفاده از پرسشنامه دادهها جمعآوري و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در این مقاله یافته هاي این تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
کلمات کلیدي: زلزله، توانمندسازي، شهروندان، تاب آوري، مدیریت بحران، مشارکت
1
مقدمه
امروزه بالغ بر نیمی از جمعیت جهان در مناطق شهري زندگی میکنند و از آن میان تعداد زیادي در مناطقی ساکنند که خطرات بالقوهاي از جمله زلزله، ناپایداري زمین، گسلها، آتش فشان و سیل آنها را تهدید میکند. کلان شهر تهران نیز همانند بسیاري از شهرهاي دنیا با توجه به قرار گرفتن بر روي چندین گسل فعال اصلی و فرعی، با پدیده هاي اقلیمی و زمین شناسی (سیل و زلزله) مواجه است که فعالیت طبیعی آنها میتواند زندگی شهروندان را تحت تأثیر قرار دهد.
علاوه بر وجود گسل ها، برخورداري تهران از ویژگیهاي خاصی از جمله بالا بودن جمعیت، تمرکز اکثر مراکز اداري و اقتصادي، وجود بافت هاي فرسوده و پرتراکم و موقعیت ویژه زمین شناسی، این شهر را در زمره مراکز حساسی قرار میدهد که در معرض خطرات ناشی از وقوع رخداد زلزله قرار دارد. در حال حاضر این مجموعه عوامل مختلف باعث شده تا سطح آسیب پذیري شهروندان تهرانی در برابر مخاطرات سوانح بالا باشد. برخی از این عوامل مربوط به ساختار و کالبد شهر تهران است از جمله وجود بافت هاي فرسوده؛ آسیب پذیري لرزه اي زیرساخت هاي شهري و .. اما برخی از علل آسیب پذیري شهروندان، پایین بودن سطح آگاهی و توانمندي آنان براي مقابله با مخاطرات و سوانح است. از اینرو توانمندسازي شهروندان از طریق آگاهی بخشی، فرهنگ سازي و آموزش هاي مهارتی به منظور کاهش آسیب پذیري آنها در هنگام وقوع حوادث و سوانحی نظیر زمین لرزه مطرح می گردد. به عبارت دیگر در صورتی که افراد از آگاهی و مهارت کافی برخوردار و توانمند شده باشند میتوان امیدوار بود که هنگام وقوع زلزله خواهند توانست با واکنش و رفتار مناسب، جان خود و نزدیکانشان را حفظ کرده و دچار آسیب جانی، مالی و روحی کمتري شوند. بدین ترتیب توانایی سیستم هاي شهري براي مقاومت و بازتوانی سریع در حوادث فاجعه آمیز ارتقا یافته و تاب آوري شهري ایجاد خواهد شد. اما با توجه به عدم امکان پیش بینی وفوع زلزله، توانمندسازي شهروندان و تمایل به افزایش مشارکت آنها پیش از وقوع بحران و سوانح طبیعی امري نیست که به سهولت به انجام رسد.
تجربیات اخیر بر این نکته تأکید می نماید که از مهمترین عوامل در مدیریت بحران، افزایش سطح پیشگیري و آمادگی جامعه و شهروندان و توانمندي آنها در مواجهه با سوانح است اما ایجاد فرهنگ پیشگیري کار سادهاي نیست چرا که هزینه پیشگیري باید در زمان حال پرداخته شود در صورتی که منافع آن در آینده دور قابل دستیابی است. مضافأ اینکه منافع حاصل از این سرمایه گذاري قابل لمس و ملموس نیز نیستند چون سوانحی هستند که به وقوع نپیوسته اند (وزیرپور، :1390 پرتال سازمان پیشگیري و مدیریت بحران شهر تهران، نقش رسانه ها درزمان وقوع سوانح طبیعی).
با توجه به افزایش روند شهرنشینی در جهان، راهکارهاي متفاوتی در طی چند دهه اخیر در رابطه با کاهش مخاطرات سوانح در شهرها به کار گرفته شده است که رهیافت توانمندسازي و مشارکت شهروندي در مدیریت بحران یا به عبارت دیگر مدیریت بحران جامعه محور از کارآمدترین آنها در تاب آوري شهري به شمار میآید. بر این اساس، در این مقاله خلاصه مطالعه موردي رابطه راهبردهاي اطلاع رسانی و آگاه
2
سازي عمومی، آموزش عملی و کاربردي (کسب مهارت ها)، حساس سازي، تقدیر گرایی و اعتماد اجتماعی به عنوان راهبردهاي عمده و اصلی در توانمندسازي شهروندان با افزایش تمایل آنها به مشارکت در مدیریت بحران زلزله در محلات شهر تهران مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
مفهوم تاب آوري شهري و رابطه آن با توانمندسازي شهروندان و مشارکت در مدیریت بحران
واژه تابآوري (Resilience)، اغلب به مفهوم »بازگشت به گذشته به کار میرود که از ریشه لاتین«Resilio» به معناي »برگشت به عقب گرفته شده است. واژه (Resilience) در فرهنگ لغات، توانایی بازیابی یا بهبود سریع، تغییر؛ شناوري و کشسانی (Webster’s, 2010)، و همچنین خاصیت فنري و ارتجاعی ترجمه شده است اما این واژه در علوم مختلف داراي تعابیر گوناگونی است. با این توصیف ریشه تاب آوري چه از بوم شناختی، روانشناختی، روانپزشکی، فیزیک یا علوم دیگر اخذآنراشده باشد، می توان واژه پذیرفته شده اي در توسعهدانستپایدار و مدیریت بحران . ماهیت اصلی تاب آوري بر مبناي تطبیق با تغییرات است. این تعاریف طیف وسیعی از مقاومت مثلا میزان تخریب و زیانی که یک سیستم قادر است جذب کند بدون آنکه از حالت تعادل خارج شود تا انعطاف پذیري یعنی میزان توانایی یک سیستم براي جذب فشار و شوك بدون تغییر ویژگی هاي معرف و هویت آن را در بر می گیرد که هریک از این تعاریف ابعاد و و جوه مختلف تاب آوري را معرفی می کنند.
تاب آوري در برابر بحرانها (Disaster Resilience) یکی از مفاهیم بسیار مهم نظري و کاربردير مدیریت بحران در سالهاي اخیر بوده است. این مفهوم به طرز گسترده اي در مورد جوامع تاب آور بکار گرفته شده است. محققان تلاش کرده اند تا ویژگی هاي جوامع تاب آور را شناسایی و راهبردهاي ایجاد این جوامع را معرفی نمایند. بنابر تعریف دفتر استراتژي بین المللی کاهش مخاطرات سازمان ملل متحد (UNISDR)، تاب آوري شهري به توانایی سیستم هاي شهري براي مقاومت و بازتوانی سریع در حوادث فاجعه آمیز گفته می شود. با توجه به ضرورت ارتقاي تاب آوري شهري در جهان، یکی از مهمترین ایده هایی که در دهه حاضر هم در مدیریت بحران و هم در مدیریت شهري مطرح شده است ایجاد شهرهاي تاب آور و مقاوم در برابر بحرانهاي مختلف است.
براساس تجربیات بدست آمده بین المللی، یکی از راه هاي افزایش توانایی سیستم هاي شهري براي مقاومت و بازتوانی سریع در حوادث، برخورداري سیستم هاي شهري از شهروندان توانمند و با انگیزه براي مشارکت در مراحل مختلف چرخه مدیریت بحران، پیشگیري و کاهش خطرپذیري، آمادگی، مقابله و بازسازي و بازتوانی است که این امر نیز در چارچوب اجرایی هیوگو : 2015-2005 ایجاد تاب آوري براي ملت ها و جوامع در سوانح که در سال 2005 به تایید کشورهاي عضو سازمان ملل متحد رسیده است نیز دیده شده است. این چارچوب جامع بوده و به نقش دولتها، سازمان هاي منطقه اي و بین المللی می پردازد و جامعه مدنی، دانشگاه ها، سازمانهاي داوطلب و بخش خصوصی را به پیوستن به این تلاش ها فرا می خواند. از اولویت هاي چارچوب اجرایی هیوگو که بر این موضوع تأکید می نماید ایجاد ظرفیت هاي نهادي در سطوح ملی و
3
محلی براي کاهش خطرپذیري بلایا، شناسایی و ارزیابی و نظارت بر خطرپذیري بلایا، ایجاد درك و آگاهی و استفاده از دانش، نوآوري و آموزش و پرورش براي ایجاد فرهنگ ایمنی و تاب آوري در تمام سطوح، کاهش خطرپذیري و افزایش آمادگی براي واکنش موثر می باشد( Hyogo Framework for .(Action 2005-2015
با توجه به تعریف ارائه شده از سوي بانک جهانی، توانمندسازي فرآیند افزایش ظرفیت افراد و گروه ها به منظور تصمیمگیري، انتخاب، کنش و اقدام موردنظر و حصول نتیجه است (پایگاه اینترنتی بانک جهانی،
.(2008 به عبارتی توانمندسازي فرآیندي است که موجب پرورش قدرت در مردم می شود به گونه اي که با عکس العمل مناسب در مواردي که به اعتقاد خودشان مهم تلقی می شود، بتوانند از این قدرت در زندگی خود، جوامع و اجتماع شان بهره گیري نمایند ( Page and Czuba, JOE, Oct 1999 , Volume .(37, No.5 این تعریف را می توان به مفهوم توانمندسازي مردم در حوزه کاهش مخاطرات سوانح،تاب آوري شهري و مدیریت بحران تعمیم داد.
در لغت نامه دهخدا نیز مشارکت به معناي "شرکت کردن" تعریف شده است. فرهنگ انگلیسی آکسفورد نیز مشارکت یا «participation» را به عنوان »عمل یا واقعیت شرکت کردن، بخشی از چیزي را داشتن
یا تشکیل دادن« دانسته است. (رهنما،.(115 : 1377 مشارکت در واقع نوعی رفتار اجتماعی مبتنی بر اعتقاد و منافع شخصی و گروهی است. از دیدگاه جامعه شناسی مشارکت به معناي احساس تعلق به گروه و شرکت فعالانه و داوطلبانه در آن است که به فعالیت اجتماعی منجر می گردد. از این منظر مشارکت فرآیند سازمان یافته اي است که فرد در آن به فعالیتی ارادي و داوطلبانه دست می زند. (کمانرودي، 28
شهریور 1385، همشهري آنلاین). به عبارت دیگر مشارکت را فرایندي دانسته اند که طی آن فرد از
طریق »احساس تعلق به گروه و شرکت فعالانه و
داوطلبانه در آن« به طور ارادي به فعالیت اجتماعی می
پردازد (همان منبع). مشارکت شهروندان در این مقاله
به کلیه اقدامات ارادي و داوطلبانه شهروندان در جهت
کاهش مخاطرات و اثرات سوانح و افزایش آمادگی در
مقابله با زلزله اطلاق می شود. از این رو با توجه به
تعاریف ذکر شده می توان از عوامل ارتقاي تاب آوري
سیستم هاي شهري براي مقاومت و بازتوانی سریع در
حوادث به توانمندسازي و ایجاد انگیزه در شهروندان شکل :1 رابطه توانمندسازي، مشارکت شهروندان و
براي مشارکت داوطلبانه در کاهش مخاطرات سوانح و افزایش تاب آوري شهري
مدیریت بحران اشاره نمود. در این پژوهش
توانمندسازي شهروندان به منظور تمایل به افزایش مشارکت آنها در کاهش خطرپذیري حوادث به طور کلی و مدیریت بحران زلزله در شهر تهران به طور خاص، به عنوان راهکاري در مدیریت شهري و توسعه پایدار مطرح گردیده است.
4
مخاطرات شهري و وضعیت خطرپذیري در تهران
امروزه با افزایش بی سابقه جمعیت شهرها و رشد شهرنشینی در جهان، پیشگیري و مقابله با سوانح طبیعی یکی از چالشهاي مهم مدیریت شهري به شمار می رود که تا به حال نیز راهبردهاي مختلفی حول محورهاي پیشگیري و پیش بینی، آمادگی و مقابله براي ساماندهی عملیات و توانمندسازي شهروندان به منظوره ارتقاي تاب آوري شهري اتخاذ شده است (پایگاه استراتژي بین المللی کاهش مخاطرات سوانح سازمان ملل- .( UNISDR, 2011 علاوه بر وجود رخدادهاي طبیعی همچون زلزله، سیل، رانش زمین و طوفان از یک سو، از دیگر عوامل افزایش خطرپذیري شهري می توان به جمعیت شهري در حال رشد و افزایش تراکم، تمرکز منابع و ظرفیت هاي مالی و انسانی در شهرها، مشارکت ناکافی و نبود هماهنگی مناسب در بین ذینفعان و سازمان هاي مسئول در مدیریت بحران هاي شهري و عدم شفافیت شرح وظایف و اختیارات این سازمان ها، بی کفایتی در مدیریت منابع و عدم توجه کافی به حفاظت از محیط زیست و تخریب آن، فرسودگی زیرساخت ها و وجود بافت فرسوده و ساختمان هاي ناایمن اشاره نمود.
تهران مانند بسیاري از شهرهاي دنیا با پدیده هاي اقلیمی و زمین شناسی گوناگونی (سیل و زلزله) مواجه است که فعالیت طبیعی آنها میتواند زندگی شهروندان را تحت تأثیر قرار دهد. علاوه بر این مخاطرات خشکسالی، آتش سوزي، انفجارها، آلودگی هوا و وجود ریزگردها، آتش فشان دماوند، نشت مواد شیمیایی خطرناك و شکستن سدها نیز سوانح دیگري است که تهران را تهدید می کند. چنین پدیده هایی در برخی از شهرهاي جهان شدیدتر از تهران به وقوع می پیوندد اما با وجود ماهیت یکسان این پدیده ها در تمام نقاط دنیا، خسارات و تلفات ناشی از وقوع آنها در همه جا یکسان نیست. این امر بیانگر آن است که عوامل متعدد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادي و انسانی در کاهش اثرات سوانح دخالت می نماید.
تهران با برخورداري از ویژگی هاي خاص از جمله بالا بودن جمعیت، تمرکز اکثر مراکز اداري و اقتصادي، موقعیت ویژه زمین شناسی و وجود گسل هاي فعال اصلی و فرعی در سطح شهر، از جمله مناطق حساس و در معرض خطر ناشی از رخداد زلزله است. با توجه به تراکم جمعیت، وجود بافت هاي فرسوده، معابر کم عرض، کاستی هاي احتمالی موجود در سیستم هاي پاسخگویی و مقابله با سوانح، اطلاعات ناکافی در مورد مکان مجروحان و زمانبر بودن دسترسی به اطلاعات محلی، تهران هم در برخورد با هریک از این سونح بسیار آسیب پذیر خواهد بود و افزایش تاب آوري شهري در تهران بسیار حائز اهمیت است. با توجه به این امر که زلزله از مهمترین و محتمل ترین مخاطرات هر تهران است، نقش مشارکت ساکنان محلی در نجات آسیب دیدگان زلزله احتمالی تهران بسیار پررنگتر مینماید. از این رو، اتخاذ راهکارهاي مدیریت بحران جامعه محور، توانمندسازي شهروندان و استفاده از توان مشارکت مردمی براي مقابله با سوانح طبیعی مانند زلزله و افزایش تاب آوري شهري بسیار حائز اهمیت است.
5
چرا تاب آوري شهري؟
هزینه وقوع سوانح شهري تنها در سال 2011 با بیشترین تأثیر در شهرهاي کرایس چرچ نیوزلند، سنداي در ژاپن و بانکوك، بالغ بر 380 میلیارد دلار محاسبه شد. اثرات اجتماعی و اقتصادي این سوانح در شهرهاي فوق، نه تنها بلافاصله در محدوده این شهرها احساس شد بلکه سطوح ملی و جهانی را نیز تحت تأثیر قرار داد. با سکونت 50 درصد جمعیت جهان در شهرها و افزایش قابل توجه پیش بینی شده جمعیت شهري در دهه هاي آتی، ارائه ابزارها و راهبردهاي جدیدي که بتواند دولت هاي محلی و شهروندان را براي حمایت و پشتیبانی بهتر از انسان ها، اقتصاد و دارایی هاي طبیعی تقویت کند، توجیه پذیر می نماید.
در حالی که پیشرفت هایی در زمینه جابه جایی رویکرد اقدامات از کاهش مخاطرات به سمت تاب آوري شهري صورت گرفته است اما هیچ وسیله ایی براي اندازه گیري تاب آوري شهري تاکنون ارائه نشده و این تغییر رویکرد تنها موجب شده تا مسئولان شهرها نسبت به میزان آسیب پذیري موجود شهر خود آگاهی یابند. مهمترین ابزار ایجاد تاب آوري که تاکنون ارائه شده چک لیست دهگانه مربوط به کمپین جهانی
"شهرهاي تاب آور بسازیم" است که از سوي استراتژي بین المللی کاهش مخاطرات سازمان ملل متحد تهیه شده است. این چارچوب اصلی و کلی که از سوي دفتر استراتژي بین المللی کاهش مخاطرات سازمان ملل متحد و سایر آژانس هاي ذیربط تهیه شده، موجب گردیده تا مسئولان حکومت هاي محلی و شهرداري هاي بالغ بر 1100 شهر تلاش نمایند تا به منظور دستیابی به ایمنی شهري و تاب آوري بیشتر در مقابل سوانح، به ارزیابی خود بپردازند.
بر این اساس و با گسترش حوزه مخاطرات و تعمیم آن به مخاطرات اقتصادي، اجتماعی و انسان ساز، دفتر اسکان بشر سازمان مللل متحد تمرکز خود را بر ارائه استانداردهاي شفاف نهاده تا مورد استفاده طراحان، مهندسان، آرشیتکت ها، اقتصاددانان و سایر متخصصان که به امر مدیریت و توسعه شهري اشتغال دارند، قرار گیرد و بدین ترتیب تاب آوري شهرها به صورت واقعی تري قابل اندازه گیري شده و مقایسه پیشرفت آنها ممکن گردد.
با توجه به این امر، در مورد تاب آوري شهرها، ارائه برنامه راهبردي یکپارچه براي برنامه ریزي سیستم هاي شهري که مبتنی بر اصول تاب آوري بوده و ارتقاي ظرفیت هاي حفاظت از شهروندان و اموال آنها در مقابل تمامی خطرات را مورد تأکید قرار دهد، ضروري می نماید. به عبارت دیگر بر اساس تعریف سازمان ملل از تاب آوري شهري که آن را توانایی سیستم هاي شهري براي مقاومت و بازتوانی سریع در حوادث فاجعه آمیز می خواند، یک برنامه تاب آوري شهري نیز با فراهم آوردن راهبرد روبه جلو، یکپارچه، چند بخشی و چند محوري سیستم هاي شهري براي برنامه ریزي و توسعه سکونتگاه هاي شهري، خلاء هاي اساسی موجود را پر خواهد نمود ( برنامه ایجاد تاب آوري شهري (CRPP)، دفتر اسکان بشر سازمان ملل متحد، ( 2012
6
افزایش تاب آوري شهري، فرصتی براي تقویت مشارکت شهروندان
یک شهر تاب آور و مقاوم در برابر سوانح، شهري است که ساکنان آن بر اساس ظرفیت ها و منابع، همگام با مدیران شهري و شهرداريها در تصمیم گیريها و طرحهاي شهري مشارکت کنند. شهري است که مخاطرات آن شناسایی شده باشد و برنامه ریزي و اقدامات مناسب براي حفاظت و حمایت از جان و مال مردم، میراث فرهنگی و سرمایههاي اجتماعی صورت گرفته باشد. شهري است که در مراحل پیش، حین و پس از وقوع بحران (پیشگیري، آمادگی، مقابله و بازسازي) قادر به سازماندهی امور باشد، بتواند منابع مورد نیاز را تخصیص دهد و در تمام سطوح آگاهی شهروندان را افزایش دهد تا بدین ترتیب مخاطرات شهري کاهش یابد (کمپین جهانی تاب آوري شهرها، 2011، دفتر استراتژي بین المللی کاهش مخاطرات سوانح سازمان ملل). براساس چارچوب اقدام هیوگو (Hyogo Framework for Action 2005-2015)، ده اصل مهم براي ایجاد شهرهاي تاب آور و اندازه گیري میزان تاب آوري شهري و پایبندي به آن، ایجاد سازمان هاي متحد و آگاه به امر کاهش مخاطرات سوانح با بهره گیري از مشارکت مردمی و جوامع مدنی، اختصاص بودجه و مشوق هاي گوناگون براي اجراي برنامه هاي کاهش مخاطرات سوانح، ایجاد بانک هاي اطلاعاتی به روز و دقیق در مورد مخاطرات و آسیب ها ، ارزیابی و تحلیل ریسک و مخاطرات در شهرها و اطلاع رسانی عمومی، سرمایه گذاري در ارتقاي زیرساخت هاي حیاتی از جمله جمع آوري آب هاي سطحی، نوسازي و مقاوم سازي مدارس و بیمارستان ها، اجراي دقیق مقررات ساخت و ساز و کاربري زمین، اجراي برنامه هاي آموزشی در حوزه کاهش ریسک و مخاطرات در مدارس و اجتماعات محلی، حفاظت از اکوسیستم ها و حریم هاي طبیعی جهت کاهش مخاطرات شهري، طراحی و ایجاد سیستم هاي هشدار سریع و ارتقاي ظرفیت هاي آمادگی و مدیریت بحران با انجام منظم مانورهاي دوره اي عمومی و تخصصی و شناسایی نیازهاي مردمی و بازماندگان سوانح پس از وقوع هر بحران و باز سازي و بازتوانی به موقع، نام برده شده است. رخداد هاي طبیعی مانند سیل، زمین لرزه، رانش زمین، طوفان و بلایاي طبیعی در نتیجه آسیب پذیري هاي اجتماعی تبدیل به فاجعه می شوند به همین دلیل با انجام اقدامات پیشگیرانه و کاهش مخاطرات سوانح از جمله اتخاذ سیاست ها، تدابیر و اقدامات و مشارکت فعال ذي نفعان محلی می توان با آنها مقابله و تاب آوري شهري را ارتقا بخشید.
با توجه به تعاریف فوق و نقش بی بدل مشارکت شهروندان در کاهش مخاطرات سوانح و ارتقاي تاب آوري شهري، می توان گفت کاهش خطرپذیري سوانح وظیفه هر یک از افراد جامعه است که به عنوان تلاشی گروهی، فرصت منحصر به فردي را براي تقویت مشارکت فراهم می کند. (دستورالعمل چگونه شهرهاي تاب آوري داشته باشیم، مارس 2012، دفتر استراتژي بین المللی کاهش مخاطرات سوانح سازمان ملل).
مشارکت اجتماعی در ایران
7
جامعه ایران در زمینه مشارکت از ویژگی هاي خاصی برخوردار است که بدون شناخت آن نمی توان به اهداف مشارکتی دست یافت. از منظر برخی صاحب نظران به دلایل گوناگون تاریخی و فرهنگی مشارکت اجتماعی در ایران داراي تناقض ریشه دار است. این تناقض تاریخی نشان می دهد که در عرصه هاي غیر رسمی و خصوصی سخت مشارکت جو بوده اند اما در عرصه هاي رسمی نامشارکت جو هستند. به عبارتی مشارکت اجتماعی یکی از دغدغه هاي اصلی نظریه نظامهاي تولید و نظریه استبداد ایرانی است. این نظریهها فرهنگ ایرانی را از اساس فاقد روحیه مشارکت در قلمروهاي اجتماعی و سیاسی می دانند. پرویز پیران در نظریه همزیستی نظامهاي تولید از مشارکت متناقض سخن میگوید. به نظر پیران مشارکت متناقض بر وضعیتی دلالت دارد که مردم در قلمرو هایی مشارکت می کنند و در قلمروهایی دیگر هیچ میلی براي مشارکت ندارند. قلمرو خانواده ( فامیل و عشیره ) قلمرو مشارکتی است در حالیکه در قلمرو شهر که جاي روابط غیر شخصی، رسمی و به اصطلاح ثانویه است، مردم تمایلی براي مشارکت ندارند.
پیران این وضعیت را به ذهنیت استبداد زده ایرانی نسبت می دهد که خانواده را امن و هرجایی بیرون از آن را نا امن می داند. لذا مشارکت در محیط ناامن بیرونی یا عرصه ي عمومی همیشه منع می شده است.
در نظریه استبداد ایرانی نیز استدلال مشابهی دیده می شود در این نظریه ظهور استبداد مانع از احساس تعلق افراد به قلمرو عمومی و در نتیجه مشارکت در آن شده است. این ویژگی ها مانع از ظهور روحیه مشارکت در قلمرو اجتماعی است( پیروز، (106:1371
مرتضی فرهادي((1373 در تحقیق برجسته خود با عنوان فرهنگ یاریگري در ایران ، پس از نقد نظریه پردازان خارجی همچون همیلتون و وتیفوگل معتقد است که جامعه ایرانی همواره از فرهنگی مشارکتی یا همیار برخوردار بوده است. وي یاریگري را معادل واژه Coopertion میگیرد و منظور از یاریگري را یکی بودن و همسویی کوشش هاي دو یا تعداد بیشتري از افراد میداند براي دستیابی به هدف یا اهداف معینی با نیت و منظوري واحد یا متفاوت( فرهادي، .(2: 1373 این پیچیدگی ها نشان گر وجود الزامات و پیش شرط هاي خاص براي ایجاد و تقویت مشارکت در جامعه ایران است که با توجه به تحولات موجود در زمینه افزایش و جوانی جمعیت، رشد بی سابقه جمعیت شهرنشین و مطالبات و تقاضاهاي روزافزون، امکان اداره کشور را به صورت غیرمشارکتی تقریبأ ناممکن ساخته است (موسایی و همکاران، :1389 .(248-247
امروزه جامعه ایران داراي بخش شهروندي گسترده اي است. این گستردگی حاصل تحولاتی است که در چند دهه اخیر در کشور صورت گرفته و حاصل آن غلبه میزان شهرنشینی بر روستانشینی است. با وجود آنکه گروه بزرگی از مردم زندگی شهرنشینی یافته اند، اما هنوز اکثریت جامعه فاقد سنت هاي شهروندي است. این به معناي آن است که هنوز مشارکت به شکل واقعی صورت نگرفته ولی شهرداري هاي کشور به ضرورت اهمیت مشارکت مردمی در اداره امور شهرها پی برده اند (هاشمی، .(44 :1372
با توجه به کمرنگ بودن فرهنگ مشارکت در ایران و تمایل اندك شهروندان به انجام کارهاي گروهی و ضرورت ایجاد انگیزه براي افزایش مشارکت شهروندان به منظور افزایش تاب آوري شهري در برابر سوانح، مطالعات آتی به سوي تعریف راهبردهاي افزایش انگیزه مشارکت در شهروندان سوق خواهد یافت.
