بخشی از مقاله
چکیده
پایداری منابع طبیعی و محیط زیست یک مفهوم ارزشی و در عین حال ذهنی است که هر بحثی درالگوهای توسعه و پیشرفت بدون توجه به آن بحثی ناتمام تلقی میشود، پایداری ازدیدگاههای مختلف معانی متفاوتی داردامّا. در معنای وسیع خود به توانایی و تداوم کارکرد جامعه، اکوسیستم و هر سیستم جاری در آینده نامحدود اطلاق میشود. همچنین امکانتسرّی مفهوم پایداری با توجه به شرایط زمانی ومکانی متفاوت است. پایداری به پایداری سطحی - نمادین - وپایداری عمقی - بنیادین - دسته-بندی می شود. در پایداری نمادین بر کارایی و استراتژیهای جایگزین مصرف منابع تأکید میشود و خاصیت درمانی داردامّا، در پایداری بنیادین، سیستم با توجه به محدودیتهای اکولوژیکی به گونهای طراحی میشود که ارزشهای بالاتری را دنبال میکند.
در الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت نیز لازم است در پیشنویس تعمیق وتکمیل افق الگو به هر دو نوع پایداری عنایت شود. در اهداف پایداری هم بهتر است به ارزشهایی مانند: درک سرنوشت مشترک انسان و طبیعت، رفتار اخلاقی وضابطهمند با طبیعت و تغییر نگرش در الگوهای بهره برداری پرداخته شود. همچنین در سند و پیش نویس افق پایداری منابع، بهتر است اصولی لحاظ شود که ضمن دارا بودن دو وجهه اسلامی و ایرانی بودن الگو از نظر علمی و بین المللی نیز قابل پذیرش باشد. اصول مدیریت حافظانه، عالمانه و عادلانه، الگوی مصرف شاکرانه، حفظ توأمان آسایش مردم و اکوسیستم، قابل انعطاف بودن الگو ، افزایش سواد زیستمحیطی مردم و... از جمله این اصول است که میتواند حرکت به سوی پایداری را تسهیل کند.
واژگان کلیدی: پایداری، منابع طبیعی، محیط زیست، الگوی اسلامی- ایرانی پیشرفت .
.1مقدمه
طبیعت وتلاش برای پایدارنمودن منابع آن اعم از انرژی، معادن، گیاهان و جانورانضرورتی است که باید به طور جدّی مورد توجه متفکران و اندیشمندان طراح الگوی اسلامیBایرانی پیشرفت قرار گیرد. به ویژه اینکه در دهههای اخیر پارادایم پایداری محیط زیست و منابع طبیعی آنچنان اهمیتی یافته است که هر بحث و الگویی که در باره طبیعت ومحیط زیست مطرح می-شود بدون توجه به این مفهوم بحثی ناتمام تلقی میشود. زیرا، بحث پایداری محیط زیست بحثی میان امیال و آرزوهای تمام نشدنی انسان و منابع محدود واغلب تمام شدنی طبیعت است. از سوی دیگر پایداری یک مفهوم ارزشی و در عین حال ذهنی است.
هر الگوی پیشرفت و توسعهای باید بتواند به این پرسش اساسی پاسخ دهد: چگونه میتوان در طبیعت و محیط زیست زندگی کرد و هم به پیشرفت و توسعه رسید بدون اینکه منابع طبیعت ناپایدار وآسیب پذیر شوند؟ درواقع : پایداری یا توسعه پایدار در الگوهای توسعه وپیشرفت خود با یک نوع دوگانگی مواجه است و الگو باید بتواند بین دو اصل ناسازگار یعنی » پایداری زیست محیطی « و» توسعه و پیشرفت اقتصادی« پیوند ایجاد کند. این مهم با توجه به مفهوم »پیشرفت« که یک بار معنایی وارزشی دارد، بیش از الگوهای دیگر باید قابل امکان باشد.
همچنین به سبب متفاوت بودن الگوها با توجه به شرایط زمانی و مکانی و عدم امکانتسرّی یک تصمیم و برداشت خاص از مفهوم پایداری، ضرورت تبیین اهداف و اصول پایداری براساس ارزشهای دینی وملّی در تعمیق وتکمیل پیش نویس افق الگوی پیشرفت بیش از پیش احساس میشود. در این مقاله تحلیلی - توصیفی تلاش براین است، ضمن تبیین مفهوم پایداری و اهداف آن به اصولی پرداخته شود که حرکت به سوی پایداری محیط زیست و منابع طبیعی را در پیش نویس افق الگوی پیشرفت تا حدودی محقق سازد، هر چند تحقق کامل پایداری منابع طبیعی و محیط زیست در هر الگویی توسعه و پیشرفتی بسیار ایدهآل و خیال پردازانه به نظر می رسد.
.2تبیین مفهوم پایداری، پیشینه وانواع
پایداری در لغت به معنای ایستادگی، استواری، مقاومت - وتداوم امری - است - بهشتی ، - 126 : 1371 در معنای وسیع خود به توانایی جامعه، اکوسیستم یا هرسیستم جاری برای تداوم کارکرد در آینده نامحدود اطلاق می شود. به بیان دیگر وضعیتی درجامعه، اکوسیستم وسیستم است که امکانات موجود ومطلوب آن در طول زمان کاهش پیدا نکند. ازسوی دیگر: »توانایی سیستم برای استقامت و پایایی به گونهای اجتناب ناپذیر وابسته به موفقیتی است که سیستم در ایجاد ارتباط با محیط بیرونی کسب میکند - .« هیکس وکولت ری، - 198 :1376 مفهوم پایداری از دیدگاههای مختلف متفاوت است.اقتصاددانان در رشد پایدار اقتصادی به مصرف مواد غذایی و کالاها تأکید دارند.
اکولوژیستها در پایداری بیوسفر، به تنوع ژنتیکی گونهای گیاهی و جانوری نظر دارند. جامعه شناسان نیز درپایداری جوامع به تأثیر فرهنگ وسنّتها در تقاضا برای مصرف و پایداری سنن ورسوم ، توجه دارند . درحالیکه هر یک از این گروهها بر یکی از ابعاد توسعه تأکید دارند، توسعه پایدار »جغرافیایی« کلیه ابعاد وجوانبفنّی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگیو زیست محیطی را یکجا مورد توجه قرار میدهد. - آسایش، - 19 : 1371 در توسعه پایدار هر برنامهای حتّی با کارایی اقتصادی بالا، اگر سبب عدم تعادل در هر یک از ابعاد، مکانی واجتماعی و فرهنگی و زیست محیطی شود ویا توزیع ناعادلانه ثروت ودر آمد در جامعه شود، پذیرفتنی نیست پارادایم.
پایداری صرفاً به محیط زیست و طبیعت نمیپردازد، قلمرو آن مفاهیمی نظیر شهر، روستا، انرژی، عدالت و...را شامل میشود . - مهدوی ، :1381 - 3 مفهوم پایداری،اوّلین بار در سال 1972 در پاسخ به تخریب محیط توسط انسان استفاده شد و عمومیت یافت. - حاجی نژاد وهمکاران ، - 226: 1389 مفهوم نوین و تازه پایداری، اوّلین بار از سوی مرکز مشاوره جهانی کلیساها در سال 1974به کار رفت .این واژه از سوی فعّالان محیط زیست غربی در واکنش به اعتراضهای گسترده جهانی در زمینه نگرانی از محیط زیستدر شرایطی پیشنهاد شد که افراد بسیاری در گوشه و کنار جهان از فقر ومحرومیت رنج می بردند. مفهوم توسعه پایدار هم سپس از سوی اتحادیه بینالمللی حفظ طبیعت و منابع طبیعی در سال 1980وضع شد. - درسنر ، - 16: 1384
مفهوم پایداری یا ناپایداری - در محیط زیست و طبیعت - ریشه در دردامنه، شکل روابط و تعامل گروههای اجتماعی با محیط طبیعی خود دارد. بر این اساس توسعه پایدار مفهومی بطورکامل جدید نیست. شاید بتوان گفت، این معنا از گذشته با ابعاد مفهومی متفاوت مطرح بوده است. چنان که گروههای ساکن در مناطق مختلف پیوسته از طریق نوعی مدیریت محیطی درپی سازگاری مناسبات خویش با شرایط محیطی واکولوژیکی بودهاند. - بارو، - 48 :1375در یک دسته بندی: پایداری - منابع طبیعی - به پایداری سطحی - کوتاه مدت و نمادین - و بلندمدت - بنیادین و عمیق - تقسیم میشود پایداری سطحی روی کارایی و استراتژیهای جایگزین با توجه به مصرف منابع متمرکز میشود و معمولاً اهداف غالب در جامعه را بدون پرسش می پذیرد و برای حل مسائل، راه حلهای درمانی را هدف گذاری میکند.
پایداری عمیق، اهداف را در ارتباط با ارزشهای بالاتر ارزشیابی میکند و سیستمهای لازم را با توجه به محدودیتهای اکولوژیکی برای دستیابی به این اهداف طراحی میکند. - cold,1999:2-99 - بنابراینتوان گفت: پایداری منابع طبیعی ومحیط زیست در الگوهای توسعه و پیشرفت یک فرآیند پویا ، تکاملی و تعدیل کننده است که در هر واحد جغرافیایی با توجه به شرایط زمانی و مکانی شکل میگیرد. پایداری در روش نمادین با انتخاب برنامههای راهبردی جایگزین، برای حل مشکلات موجود مصرف و بهره برداری منابع راهحلهای درمانی را هدفگذاری میکند امّا در روش بنیادین با در نظر گرفتن محدودیتهای اکولوژیکی در پی تداوم کارکرد اکوسیستمها ، عدالت درون نسلیو بین نسلی و موارد واهداف ارزشی دیگر است.
.3اهداف پایداری منابع طبیعی و محیط زیست
در یک نگاه کلی با مطالعه آثار فکری اندیشمندان برای پایداری منابع طبیعی و محیط زیست در الگو های توسعه ، به ویژه الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت سه هدف کلی به شرح زیرمی توان بیان کرد.
.3-1 درک سرنوشت گره خورده انسان با طبیعت
مفهوم پایداری در ارتباط با محیط زیست و منابع طبیعی در الگوی اسلامی - ایرانی پیشرفت می تواند به یک تعبیر درک سرنوشت گره خورده و در هم تنیده انسان با طبیعت وانسانها بایکدیگر باشد. از سوی دیگر همواره درک مسائل این
