بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین عناصر تحقق مشارکت واقعی در جوامع پیچیده امروزي، سطح سرمایه اجتماعی است که زیربناي مشارکت مفید اعضاي جامعه براي دستیابی به نتایج سودمند براي فرد و اجتماع می باشد. با توجه به نقش آب در توسعه پایدار روستایی، تحلیل روابط بین ذینفعان و شناسایی کنشگران یا افراد کلیدي در بین بهرهبردارن منابع آب که به عنوان بازوي مدیریت مشارکتی محسوب میشوند به خصوص در جاهایی که منابع آب به صورت مشاع بهرهبرداري میگردد،
میتواند نقش مهمی در موفقیت طرحهاي مدیریت مشارکتی آب در روستا داشته باشد. به همین جهت این تحقیق بر آن است از طریق روش تحلیل شبکه اي پیوندهاي اعتماد و مشارکت از ابعاد مهم سرمایه اجتماعی در بین بهره برداران آب منطقه شاهکوه واقع در شهرستان گرگان را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد. نتایج نشان می دهد که میزان اعتماد و مشارکت در بین بهره برداران آب منطقه مورد مطالعه در وضعیت خوبی قرار داشته و میزان نسبتا بالاي از بهره برداران داراي رابطه دو طرفه می باشند. همچنین یکی از نقاط ضعف در بین بهره برداران تمایل آنها به مشارکت با افراد محلی و انسجام درون گروهی می باشد.
مقدمه
واژه توسعه پایدار در سال 1980 میلادي توسط اتحادیه حفاظت طبیعت و منابع طبیعی در معرفی استراتژي حفاظت جهان ارائه گردید. بنابر نظریه ارائه شده توسط برنامه محیطی سازمان ملل متحد مفهوم توسعه پایدار دربرگیرنده جنبه هایی از جمله کمک به تهیدستان - زیرا براي آنان راهی جز تخریب محیط زیست باقی نمی ماند - ؛ توجه به تفکر توسعه خودي در چارچوب محدودیت هاي منابع طبیعی؛ توجه به تأثیر توسعه یا به کارگیري ویژگی هاي اقتصادي غیرسنتی و موضوعات مهم فناوري مناسب، بهداشت و مسکن براي همگان و نیاز به انگیزه هاي مهم مردم می باشد. - موحد و همکاران،. - 1385 با توجه به مشکلاتی مانند محرومیت، فقر، خدمات و تسهیلات نا مناسب و اکوسیستم تخریب شده در مناطق خشک و وضعیت موجود آن ها، براي دستیابی به اهداف سه گانه ي توسعه ي پایدار لازم است تا پنج سرمایه ي اجتماعی، انسانی، مالی، فیزیکی و طبیعی به طور هماهنگ و متعادل ایجاد و یا بهبود یابند .
بنابراین فعالیت ها بایستی در پنج بخش عمده یا فعالیت کاري در جهت تامین این پنج سرمایه و با رویکرد یکپارچه نگري برنامه ریزي شوند. این پنج سرمایه ي پایدار تامین کننده ي کالا و خدمات براي ما هستند و براي ارتقاي کیفیت زندگی و توسعه میبایست مورد توجه قرار گیرند - شفیعی و همکاران، 1392، . - 14 یکی از این پنج سرمایه، سرمایه ي اجتماعی میباشد که در واقع سرمایه اجتماعی را میتوان مجموعهاي از پیوندهاي اجتماعی در نظر گرفت که موجبات ارتقاء و اشاعه اعتماد و تعامل بین اعضاء جامعه را فراهم مینماید.
مفهوم سرمایه اجتماعی را نخستین بار شخصی بنام هنیفان در سال 1920 بکار برد. پس از آن در اثر کلاسیک جین جیکوب در سال 1961 با عنوان مرگ و زندگی در شهرهاي بزرگ آمریکا بکار گرفت - ازکیا و جاجرمی، . - 127 :1384 سرمایه اجتماعی اصطلاحی است که به طور عادي و روزمره مورد استفاده قرار میگیرد، اما تصویري که از مفهوم آن وجود دارد، با وجود قدیمی بودن در سطح ناچیزي قرار دارد - Bankston & et al, 2002: 285-318, Lazega & et al, 2001: 185-.208 - سرمایه اجتماعی با مفاهیمی از قبیل جامعه مدنی و ارتباطات اجتماعی پیوند یافته است و به سرمایههایی از قبیل اعتماد اجتماعی، هنجارها و شبکههایی که مردم براي حل مشکلات عمومی ترسیم میکنند، گفته میشود
- Adam et al, .2003: 155-183 - مفهوم جدید سرمایه اجتماعی از سه تألیف کلیدي بوردیو، کلمنو و پاتنام پدیده آمده و معطوف به ارتباطات اجتماعی میان مردمی است که به نتایج پرباري دستیافتهاند . - Szreter, 2000: 56-78 - در تعریف شبکه اجتماعی میتوان گفت، افراد اغلب براي دستیابی به اطلاعات، منابع و موقعیتها به روابط شخصی و نزدیکان خود متکی هستند. این روابط، شبکهي اجتماعی فرد را تشکیل میدهد و آن به نوبه خود سیستم اجتماعی را به وجود میآورد. دانشمندان اجتماعی از مفهوم شبکهي اجتماعی براي اشاره به سیستم پیچیدهي روابط بین افراد در سیستم اجتماعی استفاده کردهاند - Crowell, . - 2004 شبکهي اجتماعی یا منبع تولیدکنندهي سرمایهي اجتماعی، ترکیبی از کنشگران - کنشگران لزوما افراد نیستند،
بلکه سازمانها و گروهها را نیز در برمی گیرند - و روابط بین آنهاست. به عبارت دیگر، شبکهي اجتماعی، الگویی از روابط است که کنشگران را به هم متصل میکند - شارع پور، 1386، . - 170 شبکهي اجتماعی را میتوان مجموعهاي از افراد یا سازمانها یا مجموعههاي دیگر اجتماعی دانست که از طریق روابط اجتماعی مانند دوستی، همکار بودن یا تبادل اطلاعات با یکدیگر مرتبط میشوند. بدین ترتیب، شبکهي اجتماعی، الگویی ارتباطی است که مردم را به هم متصل میکند و یا پیوندهایی است که افراد را با گروههایی از مردم مرتبط میسازد - همان، . - 171
بر همین اساس کاپلان و لینچ سرمایه اجتماعی را نوعی انباشت سرمایه و شبکه هایی معرفی کرده اند که همبستگی اجتماعی، تعهد اجتماعی و در نتیجه، نوعی عزت نفس را در افراد به وجود می آورد . - Lynch & Kaplan, 1997, 298 - رز بر این باور است که سرمایه اجتماعی تنها به وسیله عضویت در نهادها به دست می آید و شبکه هاي سرمایه اجتماعی بطور خاص در فراهم آوردن حمایت هاي عاطفی و روانی نقش موثري دارند . - Rose, 2000, 1423 - پاتنام سرمایه اجتماعی را در اجزایی چون شبکه ها، هنجارها و اعتماد خلاصه می کند . - Putnam, 1995, 54 - گرانووتر بر شبکه ها و پیوندهاي اجتماعی که سطح دسترسی افراد را به منابع اقتصادي و اجتماعی ارتقاء میدهد، تاکید دارد - شریفیان ثانی، 1380، . - 8 فوکویاما سرمایه اجتماعی را وجود مجموعه معینی از هنجارها یا ارزش هاي غیر رسمی اعضاي گروهی که تعاون و همکاري شان مجاز است و در آن سهیم و ذي نفع هستند، می داند - همان، . - 9
لذا به نظر می رسد شبکه ها و پیوندهاي اجتماعی، جزء جدایی ناپذیر سرمایه اجتماعی می باشند. با مطالعه ادبیات موجود در این زمینه، می توان نتیجه گرفت که سرمایه اجتماعی از طریق پیوندهایی منتقل می شود که در یک محیط شهري یا روستایی می توان آنرا شبکه اجتماعی یا اجتماع شبکه اي نامید. با توجه به اهمیت سرمایه اجتماعی در توسعه پایدار محلی، ظرفیت سازي و تقویت بسیج جامعه محلی، در این مقاله سعی بر آن است از طریق روش تحلیل شبکه اي پیوندهاي اعتماد و مشارکت از ابعاد مهم سرمایه اجتماعی در بین بهره برداران از آب منطقه شاهکوه واقع در شهرستان گرگان مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد.
مبانی نظري تحقیق
به نظر کلمن سرمایه اجتماعی ترکیبی از ساختارهاي اجتماعی است که تسهیل کننده کنش هاي معینی از کنشگران در درون این ساختارهاست. سرمایه اجتماعی مانند دیگر اشکال سرمایه مولد است که بدون آن نیل به برخی از اهداف میسر نیست. به نظر وي سرمایه اجتماعی منبعی براي کنش افراد است. براي مثال گروهی از افراد که واقعاً به یکدیگر اعتماد دارند در قیاس با گروهی که فاقد چنین اعتمادي در بین خود هستند از قواي همکاري بیشتري با یکدیگر برخوردارند - Coleman,
. - 1990, 304
به تعبیر پاتنام سرمایه اجتماعی دلالت بر اشکالی از سازمان اجتماعی چون اعتماد، قواعد و شبکه ها دارد که می توانند کارآیی جامعه را از طریق کنش هاي مناسب تسهیل کنند. در نتیجه تعاون خود انگیخته از طریق سرمایه اجتماعی تسهیل می شود . - Putnam, et al., 1992, 167 - کمپل و جاوچلوویچ به نقل از پاتنام سرمایه اجتماعی را به عنوان همبستگی اجتماع محلی حاصل شده از چهار ویژگی زیر دانسته اند:
1 وجود مجموعه اي متراکم از سازمان ها و شبکه هاي اجتماع محلی؛ 2 سطح بالاي تعهد مدنی یا مشارکت در شبکه هاي اجتماع محلی؛
3 هویت محلی قوي و مثبت و نیز احساس تجانس و برابري با اعضاي اجتماع محلی؛ و
4 هنجارهاي تعمیم یافته مربوط به اعتماد و کمک متقابل بین اعضاي اجتماع محلی و اینکه آیا آنها یکدیگر را به لحاظ شخص می شناسند یا خیر . - Campbell and Jovchelovitch, 2000 -
سرمایه اجتماعی درون گروهی محدود، به پیوندهاي اجتماعی اشاره دارد که بر تشابه و صمیمیت استوار است و بر پیوندهاي خانوادگی، همسایگی و پیوندهاي دوستی نزدیک تاکید دارد. سرمایه اجتماعی بین گروهی به آن نوع ارتباطاتی اشاره دارد که در بین افراد به جاي اتکاء به نزدیکی هاي شخصی و هویت مشترك، بر علایق مشترك متکی است. مثل انجمن ها و گروه هاي غیر محلی که از آنها به پیوند هاي ضعیف یاد می کنند. اعتماد1و مشارکت اجتماعی 2 از ابعاد مهم و اساسی در مبحث سرمایه اجتماعی هستند - - Pretty & Ward, 2001, 213 که در یک تعامل دو سویه و داده و ستانده به یکدیگر سرمایه اجتماعی را شکل میدهند - قربانی، 1391، . - 12
مشارکت داراي معانی چندگانه میباشد، در معنی اول داشتن شرکتی فعالانه در گروه را میرساند و به فعالیت اجتماعی انجام شده نظر دارد و در معناي دوم از تعلق گروهی خاص و داشتن سهمی در آن خبر میدهد. مشارکت با توزیع مجدد قدرت سیاسی و اقتصادي در مسیر توسعه پیوند دارد. مشارکت مردمی جزء حیاتی راهبردهاي توسعه است که واجد سه عملکرد عمده میباشد، مشارکت اجتماعی ابتدا احساس ارزشمندي مردم را تضمین می کند. دوم اینکه مشارکت به عنوان وسیله ي ارزشمندي براي بسیج، سازماندهی و تعالی بخشیدن به فعالیت هاي توسعه ي خود مردم به شمار می رود. سوم اینکه مشارکت به مثابه کانالی است که گروه ها و جوامع محلی می توانند از طریق آن به عرصه هاي کلان و بزرگتر تصمیم گیري دسترسی پیدا کنند. بدون مشارکت، راهبرد هاي توسعه غیر مردمی و بی نتیجه خواهد بود - شفیعی و همکاران، 1392، . - 14
بعد دیگر سرمایه ي اجتماعی اعتماد است که در واقع پیش شرط مشارکت و همکاري بوده و بقاء و پایداري روابط بین کنشگران به اعتماد افراد به یکدیگر وابسته است. اعتماد مولفه مهم سرمایه اجتماعی است . پاتنام سرمایه اجتماعی را به صورت شبکه هایی از موسسات خود انگیخته و انجمن ها ي داوطلبانه آکنده از اعتماد تعریف می کند. مشارکت و اعتماد به صورت دو متغیر وابسته به یکدیگر دیده شده اند یعنی اعتماد ناشی از زندگی معاشرتی قوي است و در عین حال به صورت خودانگیخته تقویت انجمن ها را تسهیل می کند. نظریه سرمایه اجتماعی فرض می کند که به طور کلی هرچه بیشتر با دیگران پیوند داشته باشیم، نشانگر اعتماد بیشتر ما با آنها و برعکس خواهد بود . - Putnam, 1995, 665 - اعتماد راهبردي است که افراد را قادر می سازد تا خود را با محیط اجتماعی پیچیده وفق دهند و بدین وسیله از فرصت هاي فزاینده سود ببرند - . - Earle & Cvetkovich, 1995, 38
در یک دستهبندي کلی میتوان دو دسته دیدگاه درباره سرمایه اجتماعی را شناسایی نمود:
سرمایه اجتماعی به عنوان ویژگی فردي. پتانسیل افراد براي فعالیت و مشارکت موثر در شبکه ارتباطات بر اساس شناخت متقابل در یک فضاي اجتماعی و حفاظت از آن از طریق مبادلات نمادي و مادي است - بوردیو - . بر این اساس سرمایه اجتماعی داراییهاي خوب خصوصی است که افراد آنها را انباشت و از آنها براي دستیابی به اهداف خود استفاده میکنند.
سرمایه اجتماعی به عنوان یک صفت جامعه. کیفیت شبکهها و روابط، افراد را براي همکاري و کنش جمعی قادر میسازند - پاتنام - . بر این اساس، سرمایه اجتماعی بر پایه درجه بالاي اعتماد بین شخصی و به همان میزان ارزشمندي اعتماد نهادهاي عمومی و سیاسی است که قواعد حقوقی را ایجاد و رعایت میکنند و همه مبادلات را شفاف و ایمن میسازند - اکبري، 1385، . - 146 اعتماد معیار اصلی روابط اجتماعی پایدار است و در واقع یک معیار کلیدي و اساسی براي شروع مدیریت مشارکتی در بین کلیه کنشگران درگیر در فرآیند مدیریت مشارکتی، توسعه اعتماد و روابط متقابل بین آنها میباشد.
- Carlsson & Berkes, 2005, 50؛ ابراهیمی و همکاران ، 1393، . - 50 به طور کلی سرمایه اجتماعی یکی از مواردي است که سبب تسهیل دستیابی به توسعه پایدار می شود. به طور کلی، ابعادي از مفهوم توسعه پایدار که تمامی صاحب نظران به روي آن به توافق رسیدهاند، سه بعد میباشد: زیست محیطی، اقتصادي و اجتماعی .البته در مکاتب و دیدگاههاي مختلف به روي هر یک از این ابعاد، تاکید بیشتري میشود اما در کل همه صاحب نظران بر آنند که توسعه پایدار داراي این ابعاد میباشد.
