بخشی از مقاله
بررسی تطبیقی تجارب مداخله در بافت های فرسوده شهری در جهان با تأکید بر ایران
چکیده
بررسی سری تحول سیاستهای مداخله در بافتهای فرسوده به ویژه از قرن نوزدهم تا به امروز، نشانگر این است که نحوه مداخله و برخورد با این بافت ها در کشورهای مختلف، متفاوت است . در همین راستا نوشتار پیش رو، به ارائه و تبیین سیاستهای برخورد با
بافتهای فرسوده در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه پرداخته است تا بر این اساس رویکردهای برخورد با بافت های فرسوده و اثرات آنها، اصول مشترک بین کشورها و الگوها و شیوه های مناسب آنها شناسایی و نگرش و دیدگاه جامع تر و کامل تر حاصل آید و در نهایت با مقایسه راهبردهای مداخله در بافت های فرسوده در کشورهای توسعه یافته و ایران، مدل بهینه مداخله در بافتهای فرسوده ایران ارائه شود . روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی و تاریخی می باشد و ابزار گرداوری داده ها نیز اسنادی-کتابخانهای بوده است. نتایج پژوهش بیانگر آنست که نوع مداخله در کشورهای در حال توسعه و به تبع آ ن کشور ما در اکثر موارد به صورت تقلید و الگوبرداری غیرخلاق از الگوهای کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی بوده است که این امر باعث شده است که جنبش احیاء و مرمت شهری در مراکز شهری این کشورها، هویت مشخصی را که مبتنی بر فل سفه و الگوهای معینی باشد، آشکار نکند. نتایج حاصل از مقایسه نمونههای موردی طرحهای توسعه و راهکارهای مداخله در بافتهای کهن شهری در کشورهای توسعه یافته و ایران نیز حاکی از وجود افتراق بین این شهرهاست که مهمترین افتراق را می توان حفاظت از مرکز سنتی شهر و حداقل تخریب و مداخله کالبدی در کشورهای توسعه یافته و تخریب و تعریض به عنوان اساسی برای مداخله کالبدی در ایران دانست.
واژگان کلیدی: بافت فرسوده شهری، بهسازی و نوسازی شهری، تجارب بهسازی شهری.
مقدمه
بافتهای قد میی و فرسوده، بافتهایی هستند که در فرایند زمانی طولانی شکل گرفته و تکوین یافته و امروز در محاصره تکنولوژی عصر حاضر گرفتار شدهاند(حبیبی و همکاران،.(16 :1386 مداخله در این بافتهای فرسوده شهری در سطح کشورهای مختلف جهان از سابقه چند صد ساله برخوردار است و از سالها پیش، بهسازی و نوسازی و به طور کلی مداخله در بافتهای فرسوده شهرها به یکی از مسائل اساسی نظام برنامهریزی کشورها یی که دارای پیشینه ای از شهرنشینی بودهاند تبدیل گشته است (عربی و انتظاری یزدی،(2 :1387 و متعاقب این امر به مداخله در این بافت ها دست زده اند. بررسی سری تحول سیاستهای مداخله در بافتهای قدیمی به ویژه از قرن نوزدهم تا به امروز، نشانگر این است که در هر دورهای بر اساس شرایط زمانه، رویکرد و نوع نگاه خاصی در امر مداخله در بافتهای قد میی و تاریخی غلبه داشته است چنانکه در کشورهای توسعه یافته به ویژه در اروپای غربی و آمرکای شمالی در طی دو دهه گذشته،عمدتاً بر برنامههای بهسازی، بازآفرینی و توانمندسازی شهری متمرکز بوده است که هدف از اجرای این سیاستها، ارتقاء شرایط کیفی زندگی در سکونتگاهها از طریق ایمن سازی و مقاومسازی ساختمانها، توسعه و بهبود زیرساختهای شهری، تأمین خدمات شهری مورد نیاز، آموزش ساکنان، ایجاد فرصتهای شغلی، تقویت نهادهای مد رییت محلی و دفاتر خدمات محلهای مردم نهاد، الگوسازی و ترویج قواعد و دستورالعملهای کیفی ساخت و ساز است (پوراحمد و همکاران،:1389 .(2 مسأله فرسودگیدر این کشورها عموماً شامل بافتهای تاریخی و ارزشمند و قد میی است که حفظ و احیاء آن به شدت مورد توجه مسوولان و مدیران شهری قرار میگیرد؟ این بافتها به دلیل توان بالقوه در جذب بالای توریسم و تقویت صنعت گردشگری از جایگاه بالایی برخوردارند و با دقیقترین و جدیترین برنامههای مطالعاتی و اجرایی احیاء میگردند(مجربی کرمانی،.(2 :1387 کشورهای اروپای غربی هر یک با توجه به ساختار سیاسی و نظام برنامهریزی شهری خود بدین امر مبادرت ورزیدهاند، ولی علی رغم تفاوتها در قوانین، برنامهها و مدلهای مواجهه بین کشورها، اسناد و قوانین نشان از توجه ویژه آنها به موضوع ارتقاء محیطی، توسعه اقتصادی و شمول اجتماعی بوده است (پوراحمد و همکاران، .(3 :1389 به دنبال کشورهای توسعه یافته و با فاصله زمانی، کشورهای در حال توسعه هم به مداخله در بافت های قدیمی مراکز شهری خود پرداختهاند اما جنبش احیاء و مرمت شهری در مراکز شهری جهان سوم به دلیل عقب ماندگی زمانی و توسعه نیافتگی و ساختار چندگانه حاصل از نفوذ استعمار و تلاطم ناشی از دوران گذار از فرهنگ سنتی به فرهنگ صنعتی، هویت مشخصی را که مبتنی بر فلسفه و الگوهای معینی باشد آشکار نمی کند (کلانتری،.(39 :1378 تعدد رویهها و مقطعی بودن آنها و تأثیرپذیری استراتژیها از سیاست روز بدون پشتوانه فلسفی و تئوریک، تنگنایی است که در حال حاضر کشور های جهان سوم با آن مواجه هستند . در واقع آنچه در این کشورها در زمینه مرمت بافت تاریخی شهرها انجام شده است، پیاده کردن الگوی ناقص کشورهای اروپایی و آمریکایی شمالی است و الگوبرداری غیرخلاق و توسعه خود به خود ساخت و سازهای موجود در شهرهای این کشورها بدون پیوند با گذشته چیزی جز هرج و مرج به بار نمیآورد. امروزه در کشورهای در حال توسعه و بخصوص در کشور ما، وجود بافتهای فرسوده در مناطق شهری یکی از عمدهترین چالش ها در مقابل مدیران شهری میباشد که رویارویی با آن نه از طریق بلدوزر بلکه حل این مشکل راههای علمی شهرسازانه با تکهی بر اصول علمی برنامهریزی و طراحی شهری را میطلبد(قمشه،(1 :1387 اما در نوع جد دی شهرسازی شهرهای ما مستقماًی از دگرگونی های شهرسازی در غرب و در چارچوب صنعتی شدن آنها الگوبرداری شده است؟ نکته مهم و درخور تأکید این است که بحرانهای ناشی از صنعتی شدن و مناسبات آن در شهرهای اروپایی، از بطن خود جوامع اروپایی سر بر درآورده بود و به هر حال اقدامات و نظر هیپردازیهای انجام شده در جهت مقابله با آن، اگر چه در طی فرایند طولانی به توفیقهای اساسی دست نیافته، ولی در نهایت به جهت این که این بحران از بطن خود جوامع به وجود آمده بود، راهکارهای مقابله با آن نزی متناسب با مقتضیات همان جوامع بوجود میآمد و اجرا میشد(بابانسب و همکاران،.(2 :1387 روشی که در سالهای اخ ری در برخورد کارشناسانه به موضوع بافتهای فرسوده به صورت مطالعه تطبیقی در کشور ما درنظر قرار داشته، بررسی تجارب بافتها در کشورهای پیشرفته وعمدتاً اروپایی و تعمیم آن به کشور ما بوده و آنچه کمتر مورد توجه قرارگرفته است، ویژگی های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی این کشورها بوده است درحالیکه استفاده از تجارب این کشورها به دلیل عدم همسانی و تشابه در پا هیهای اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و عدم وجود آن پشتوانهها در ایران و اکثر کشورهای در حال توسعه تنها میتواند در سطح کلان مورد توجه قرار گیرد و از نوع نگاه این کشورها به بافتهای فرسوده برای طراحی منظر و بناهای مسکونی استفاده گردد؟
هدف از نوشتار پیشرو، ارائه و تبیین سیاستهای برخورد با بافتهای قدیمی در کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه است تا بر
این اساس رویکردهای برخورد با بافت های فرسوده و اثرات آنها، اصول مشترک بین کشورها و الگوها و شیوه های مناسب آنها شناسایی و نگرش و دیدگا ه جامع تر و کامل تر حاصل آید و در نهایت با مقایسه راهبردهای مداخله در بافت کشورهای توسعه یافته و ایران، مدل بهینه مداخله در بافتهای قدیمی ایران ارائه شود.
پیشینه و سیر تکوینی ساماندهی و احیای بافتهای قدیمی در جهان
تنوع تجارب جهانی در زمینه مرمت شهری بسیار شایان توجه است . کشورهای مختلف با فرهنگ ها، زبانها و اعتقادات متفاوت، تجارب بسیار ارزنده ای را در طول تاریخ از خود برجای گذاشته اند که نشان دهنده هویت هر یک از شهرهای تاریخی در جهان می باشد. این تجارب با کارهای هوسمان در پاریس و نوشتههای راسکین و موریس در انگلستان و اقدامات سیته در اتریش آغاز شد . اما گامهای اولیه فعالیت های مربوط به احیاء (Renewal) بافت فرسوده شهرها را باید در اروپای غربی به ویژه در کشورهای فرانسه و انگلیس به دلیل آغاز اولیه انقلاب صنعتی در دوره 1830-1760 جستجو نمود(حبیبی و همکاران، .(75 :1386
از نیمه دوم قرن نوزدهم به بعد، امر دخالت در بافت های کالبدی شهری به دو شکل متفاوت صورت پذیرفت . از یکسو انگلستان با تدوین قوانین خاص شهری و عمدتاً به داشتی به منظور پاسخگویی به پاره ای از مسائل هسته های پرج معیت قدیمی شهرهای صنعتی به چار هجویی مبادرت ورزید و از سوی دیگر هم فرانس ه از راه امکانات اجرایی و تصمیم گیریهای بی سابقه، دگرگونیهای وسیعی را در این زمینه ایجاد کرد. تجارب این دو کشور بعدها سرمشق بسیاری از کشورهای جهان و به ویژه اروپایی در گزینش استراتژیهای احیاء بافت فرسوده گردید(همان، .(79
بررسی تجارب جهانی مداخله در بافتهای کهن شهری
نوع مداخله و برخورد با بافت های قدیمی در بین کشورهای مختلف با توجه به شرایط سیاسی، اقتصادی و اجتماعی متفاوت است؛ اما در عین حال در بعضی اصول مشترک اند. بررسی، ارائه و تبیین تجارب جهانی در این زمینه میتواند به حاکم بر آنها
الف)شناسایی رویکردهای برخورد با بافتهای فرسوده و اثرات آنها الف)یافتن اصول م شترک بین کشورها و الگوها و شیوه های مناسب آنها و در نهایت ج) دستیابی به نگرش و دیدگاه جامع تر و کاملتر، منتهی شود. در ادامه به تجارب کشورهای توسعه یافته و درحال توسعه در این زمینه پرداخته میشود که استفاده از این تجربیات و درک معضلات و مشکلات آنها میتواند گام مؤثری در جلوگیری از تکرار پرهزینه اشتباهات باشد.
• تجارب کشورهای توسعه یافته
- فرانسه
فرانسه به عنوان کشوری که در زمانها و مقیاسهای متفاوت به اشکال گوناگون دست به تغییر شکل فضای کالبدی زده است، بدون شک ماجراجوترین کشور در امر نوسازی و بازسازی شهری است. ریشه اقدامات مرمتی در این کشور به سال 1850 در پاریس برمیگردد(آرمانشهر،.(67 :1387 شیوه برخورد رد این کشور کاملاً نوگرایانه است. بیشترین دخالت در بافت شهری در فرانسه در شهر پاریس بوده است . مهمترین اقدامهای انجام شده در این شهر، به ویژه در دوران شهرداری" هوسمان " رخ داده است. او
اندیشههای "ویوله لودوک" را مبنای کار خود قرار داد و با مهم جلوه دادن چند بنا، اقدام به تخریب بافتهای همجوار آن کرد تا از این طریق ابعاد اقتصادی و اجتماعی و به ویژه بهداشتی و امنیتی فضاهای شهری تأمین شود. این عملیات دو هدف داشت : الف)نوسازی تأسیساتی و تجهیزاتی ب )کنترل آشوبهای سیاسی-اجتماعی کوچههای پیچ در پیچ بخش مرکزی پاریس . بنابراین هدف اصلی از مداخلات سنگین در شهر پاریس تحقق بخشیدن به اهداف سیاسی، جلوگیری و سرکوب شورشهای داخلی، حرکت آسان شهروندان به ویژه نیروی نظامی و در تیررس بودن آشوبگران و همچنین بنیان نهادن یک شهر با ویژگی های دوران صنعتی بود. به طور خلاصه شیوه مداخلهعمدتاً نوسازی بوده است. در همهجا حمایت مالی و اقتصادی دستگاه حاکم مرکزی عامل مهمی در پیشبرد اهداف بود اما در کلیه مداخلات انجام شده، قسمت اعظم مخارج نوسازی از جانب شهروندان تأمین میگشت(شماعی و پوراحمد،.(302 : 1384
مونههای موردی مداخله در بافتهای قدیمی در فرانسه
شیوه برخورد در فرانسه کاملاً نوگرایانه است. در واقع، با دیدن هر اثر می توان کارفرمای آن را شناخت . زیرا هر صاحب منصبی در پی ایجاد یادگاری با جنبههای قدرت و شهرتطلبی به بهسازی و نوسازی شهری پرداخته است. جدول 1 به روشنی گویای برخورد متفاوت اوژن هوسمان و اوژن هنارد با بافت فرسوده پاریس میباشد.
الف) پاریس
جدول(1 )توسعه بافت فرسوده شهر پاریس
ب)شهر تولون(( Toulon
مرکز تاریخی شهر تولون دهمین محدوده آسیبپذیر شهری در کشور فرانسه است که سالهای متمادی هدف بهسازیهای بیثمر بوده است.
یکی از شیوههایی که متولیان این پروژه برای برگرداندن رونق به این محدوده به کار گرفتند قرار دادن محدوده بافت فرسوده به عنوان )ZFUمحدوده رایگان شهری) بود. این به معنی معافیت های مالیاتی و اجتماعی برای فعالیت های تجاری و شرکت های با کمتر از 50 حقوق بگیر است. بر همین اساس مرکز تاریخی شهر تولون به عنوان ZFU شناخته شد و این برای نخستین بار بود که قلب یک شهر از ZFU بهره میبرد و قبل از این، هیچ مرکز شهری به عنوان ZFU شناخته نشده بود(.(www.zfu.fr
- انگلستان
بخش عمدهای از تاریخ و تمدن شهرنشینی نوین اروپا در بریتانیا متمرکز شده است. انگلستان از جمله کشورهای محوری اروپاست که تجارت غنی درباره بهسازی و نوسازی وکلاً ساماندهی بافتهای قدیم شهری دارد(شماعی و پوراحمد، .(298 :1384 روحیه محافظهکاری و حفظ سنتهای ملی یکی از مشخصات بارز فرهنگ انگلستان به شمار میرود(مهندسین مشاور آرمانشهر،.(66 :1387 به همین سبب، شیوههای به کار گرفته شده برای مداخله در بافتهای کهن شهری و بهسازی و نوسازیشهری در این کشور کاملاً محافظهکارانه و انحصاری است و به کلی متمایز از سایر کشورهای اروپایی است . این اقدامات به صورت متون کلاسیک درآمده اند اما به ندرت در جایی دیگر به کار بسته شد ه است. هدف اصلی از مداخلات انجام شده، در ابتدا ایجاد محیطی بهداشتی و سپس
حفاظت به منظور رونق فعالیتهای جهانگردی-بازرگانی و جلب گردشگر داخلی و خارجی است. ملاحظات اقتصادی بیشتر طرحها، خودکفایی اقتصادی، مجموعه شهری و پیش بینیهای لازم برای اجرای طرح را دربر میگیرد. همچنین در ملاحظات اجتماعی به مشارکت مردم و تقویت حیات اجتماعی توجه شده است. در ملاحظات فرهنگی نیز به ارزش های فرهنگی بافت که لازمه گسترش صنعت جهانگردی است توجه و تأکید شده است (شماعی و پوراحمد،.(298 :1384 از مجموع تجربههای مرمت شهری در انگلیس میتوان به چند نکته اساسی دست یافت:
(1 ایجاد محیطی بهداشتی، سالم و زیبا از نظر کالبدی و اجتماعی. (2 تقویت ساختار اقتصادی و اجتماعی بافتهای فرسوده شهر
( 3 . انتقال کاربریهای مزاحم به خارج از بافت و کاهش تراکم سواره. (4 ایجاد توقفگاههای لازم در اطراف یا درون بافت (5 نظارت دقیق بر تأمین نیازهای اجتماعی-اقتصادی ساکنان بافت(آرمانشهر،.(66 :1387
اصول اساسی در تجربه نوسازی و بهسازی شهری انگلستان:
(1 تکیه بر فعالیت ها وساز و کار اقتصادی شهر . (2 تشویق مالکان به تغییر شکل و کالبد و کاربری . (3 تعقیب ویژگیهای عملکردی و زیباشنا سی در سطح بنا و تداوم فضای شهری، تراکم و دسترسی در سطح محیط . (4 مشارکت ساکنان شهر در تدوین مبانی فکری طراحی و اجرا. (5 معاصر نمودن بافت جهت ایجاد عوامل سیاحتی(عربشاهی،.(19 :1382
نمونههای موردی مداخله در بافتهای قدیمی در انگلستان
