بخشی از مقاله
چکیده
در سالهای اخیر بر آموزش کارآفرینی در مقاطع مختلف تحصیلی تأکید شده است چرا که در رویکرد جدید، تربیت افراد کارآفرین یک فرایند مستمر است که به آموزش عالی محدود نمیشود بلکه پایههای اصلی آن در مقاطع پایینتر اعم از متوسطه و ابتدایی، پیش دبستانی و حتی قبل از آن در آموزشهای ضمنی ارائه شده توسط خانواده، شکل میگیرد. بررسی مفاهیم و تعاریف مختلف ارائه شده از کارآفرینی بیانگر آن است که «ریسکپذیری» یکی از ویژگیهای محوری در کارآفرینی و خالقیت است.
نظر به اهمیت کارآفرینی در دنیای در حال تغییر امروزی، این مقاله به بررسی وضعیت موجود پرورش ریسکپذیری در برنامههای درسی پرداخته است. همچنین ضمن اشاره به ضرورت و امکان پرورش ویژگی ریسکپذیری، برخی علل و دالیل مغفول ماندن آن در نظام آموزشی مطرح شده است. در پایان نیز اقدامات و راهکارهایی جهت دستیابی به وضعیت مطلوب و ایجاد و تقویت مهارت کارآفرینی با تأکید بر پرورش ویژگی ریسکپذیری ارائه شده است. کلمات کلیدی: کارآفرینی، خالقیت، ریسکپذیری، آموزش عالی، نظام آموزشی.
مقدمه
زمان آن گذشته است که فرزندان ما به انتظار تصدی مشاغل از پیش تعیین شده بنشینند و دولتها متولی ایجاد فرصتهای شغلی جدید باشند. نه تنها امکان بلکه مطلوبیت آن نیز مورد تردید است. بنابراین ما باید آستینها را باال بزنیم و فرزندانمان را به مهارتهایی تجهیز کنیم که بتوانند گلیم خودشان را از آب کسب و کار بیرون بکشند. مفهوم کارآفرینی و فرد کارآفرین هسته چنین تفکری است. البته همان طور که برخی صاحبنظران اشاره کردهاند کارآفرینی فراتر از شغل و حرفه است، بلکه یک شیوه زندگی است.
به هر حال بر اساس یک مفهوم کلی کارآفرین کسی است که فرصتی را کشف و برای پیگیری و تحقق آن، سازمان مناسبی را ایجاد میکند . - 6 - بنابراین نه تنها توصیه میشود، بلکه ناگزیریم فرزندانمان را به افرادی کارآفرین تبدیل کنیم تا در دنیای در حال تغییر بتوانند ارزش آفرینی کنند و نه تنها خودشان، بلکه دیگران را نیز بهرهمند سازند. حال این سوال اساسی مطرح میشود که کدامین مهارها و ویژگیها از جمله اساسیترین ویژگیهای یک کارآفرین است تا برای پرورش آن مهارتها و ویژگیها تمرکز بیشتری صورت گیرد؟ گرچه پاسخ به این سوال آسان نیست لیکن برخی شواهد موجود در ادبیات مبحث کارآفرینی ما را به پاسخی دست کم معقول راهنمایی خواهد کرد.
ریسکپذیری، هسته کارآفرینی
از ادبیات علمی بر میآید که مفهوم کارآفرینی تازگی ندارد. شاید بهتر باشد بگوییم موضوعی سابقهدار است. بنا بر برخی شواهد اصطالح کارآفرینی برای نخستین بار توسط کانتیلون1 - حدود سال 1700 میالدی - درباره اشخاصی که ریسک را میپذیرند و با تأمینکنندگان سرمایه فرق دارند به کار برده شد . - 3 - این مفهوم از کارآفرینی بر «ریسک-پذیری» متمرکز است؛ یک ویژگی که سبب میشود کارآفرینان از سایر افراد دیگری که در ارزش آفرینی سهم ایفا میکنند، متمایز شوند.
اوکپارا - 15 - 2 اظهار میدارد کارآفرین کسی است که خطرپذیر3 است، عدم قطعیت4 را تحمل میکند و خودش را وقف وظیفه و هدفش میکند. وی اشاره میکند که کارآفرینان نسبت به تصمیمهایی که اتخاذ میکنند، مسئولیتپذیر هستند. آنان نه تنها بدون تعقل عمل نمیکنند بلکه حساب شده ریسک میکنند و از این رو است که قادرند ایدههای نامشخص و حتی غیرجدی را به نتایج جدی و واقعی تبدیل کنند. همچنین در واژهنامه وبستر آمده است: «کارآفرین کسی است که متعهد میشود مخاطرههای یک فعالیت اقتصادی را سازماندهی، اداره و تقبل نماید. - 7 - » صمدآقایی - 6 - نیز کارآفرین را کسی میداند که سیاستگذاری کسب و کار با اوست و به حساب خود ریسک مالی آن را به عهده میگیرد.
کسی که مؤسسه اقتصادی، خصوصا کسب و کاری را که معموال مستلزم ابتکار و ریسک قابل توجهی باشد را سازماندهی و اداره میکند. البته در اینجا وقتی از ریسکپذیری سخن به میان میآید باید آن را مستلزم پذیرش ریسکهای متوسط و حساب شده دانست. به گفته شاه حسینی - 5 - ، بسیاری از صاحبنظران متفقالقول هستند که کارآفرینی نوعی رفتار است که شامل: - 1 ارائه راهکار، - 2 سازماندهی یا تغییر ساز و کارهای اقتصادی برای تبدیل شرایط و منابع به دستمایههای عملی، - 3 پذیرش یک ریسک شکست.
همان طور که مشاهده میشود، ویژگی «ریسکپذیری» به طرز بارزی در مفهوم کارآفرینی برجسته است. این ویژگی تا حدی قابل توجه است که برخی ریسکپذیری را «شجاعت خالق»5 نیز نامیدهاند - 16 - ؛ چرا که ریسکپذیری افراد را قادر میسازد چیزهای جدید را امتحان کنند و غالبا چنین موقعیتی مستلزم نوعی شجاعت و استقبال از موقعیتهای تازه و نتایج کمتر قابل پیشبینی است. ریسکپذیری نه تنها یکی از ویژگیهای مهم و قابل توجه فرد کارآفرین، بلکه یکی از خصوصیات مهم افراد خالق نیز هست.
الزم به تذکر است که قصد نداریم سایر ویژگیهای مهم در خالقیت و کارآفرینی نظیر تحمل ابهام، کنجکاوی، مسئولیتپذیری، و نظایر آن را به حاشیه برانیم؛ بلکه هدف این نوشتار تمرکز بر یکی از هستههای اصلی کارآفرینی یعنی ریسکپذیری است. البته در این خصوص اسطورهای وجود دارد که میگوید: «کارآفرینان حد نهایی ریسکپذیری هستند.» البته همانطور که اشاره شده است این یک اسطوره است و واقعیت ندارد، زیرا هر چند مفهوم ریسک بخش عمدهای از فرایند کارآفرینی است؛ لیکن کارآفرینان معموال بر اساس یک ریسک معقول و حساب شده عمل میکنند. کارآفرین با برنامهریزی و آمادگی تالش میکند تا به منظور کنترل بهتر سرنوشت خود، میزان ریسک موجود را به حداقل برساند . - 5 -
ضرورت و امکان پرورش ویژگی ریسکپذیری
انسانها در بسیاری از موقعیتهای زندگی باید دست به انتخاب بزنند و تصمیمگیری کنند. این تصمیمگیری در موارد متعددی مستلزم شناسایی خطرات در کنار مزایا و نتایج مثبت آن است. برای مثال یکی از وظایف اصلی مدیران در سطوح مختلف تصمیمگیری است. مدیران حتی در بسیاری اوقات باید در شرایط عدم اطمینان و ناآگاهی دست به تصمیمگیری بزنند. این کار نیازمند ریسکپذیری باالست به ویژه در شرایط امروز که بسیار رقابتی، پیچیده، پویا و نامطمئن است. بنابراین ریسکپذیری را باید آموزش داد و یاد گرفت. اگر ریسکپذیری را به خوبی نیاموزیم نمیتوانیم به قدر کافی شجاع باشیم؛ شجاعتی که میتواند موفقیتهایی برای ما به ارمغان بیاورد.
افرادی که ترس از شکستشان بیش از امید به موفقیتشان است معموال از پذیرش مسئولیت پرهیز میکنند . - 6 - بدین ترتیب ریسکپذیری نیز با مسئولیتپذیری آمیخته است؛ سازهای که خود از اهمیت ویژهای در علم تربیت برخوردار است. نه تنها در کارآفرینی، بلکه در خالقیت نیز ریسکپذیری ویژگی سازندهای است. میل به ریسک کردن بر خالقیت دانشآموزان تأثیر میگذارد. البته باید توجه کنیم که ریسک کردن یکی از ویژگیهای اثرگذار بر خالقیت دانشآموزان، میل و اشتیاق آنان به خطر کردن1 است.
میل به خطر کردن تنها به مواردی نظیر پریدن از روی یک گودال یا باال رفتن از صخره محدود نمیشود، بلکه پذیرش ریسکهای فکری را نیز شامل میشود. اکثر دانشآموزان ترجیح میدهند به گونهای خالف جهت دیگران باشد ابراز نظر یا تفکر نکنند. دانشآموزی که میل به پذیرش خطر دارد ممکن است نظراتی متفاوت با معلم بیان کند، تکالیفش را به گونهای متفاوت از هم کالسیهای خود انجام دهد یا حتی ممکن است به منظور اعتراض به عملکرد فروشگاه مدرسه خود اعتراضی دسته جمعی راه بیندازد . - 17 -
امروزه کارآفرینی به عنوان دانش، مهارت، و رفتاری محسوب میشود که یک فرد دارا میباشد و از طریق آموزش رسمی قابل اکتساب است. همچنین برخی گفتهاند ویژگیهایی نظیر تحمل ابهام و ریسکپذیری با رفتارها و فعالیتهای کارآفرینی ارتباط دارد . - 7 - از سوی دیگر نتایج پژوهشهای مختلف نشان داده است که بهترین زمان برای آموزش مهارتهای مختلف کارآفرینی همان دوران آموزشهای اولیه در مدرسه و قبل از آن است. این پژوهشها مبین آن است که صفاتی از قبیل انگیزه دستیابی به موفقیت، تمایل به خوداتکایی، خالقیت و نوآوری، گرایش شدید به پیش قدمی، ریسکپذیری، فرصتیابی، هدفگذاری، خودآگاهی، و پافشاری در انجام کار از جمله خصوصیاتی است که باید از دوران کودکی در افراد پرورش داده شود .
- 3 - همان طور که مالحظه میشود، ریسکپذیری یکی از مؤلفههای مهم مهارت کارآفرینی است که باید در مدرسه و دوران کودکی به دانش آموزان آموزش داده شود و به نظر میرسد اکتساب آن در بزرگسالی غیرممکن نیست ولی مشکل خواهد بود. نه تنها دوران کودکی و دوره ابتدایی، بلکه دوره نوجوانی و آموزش متوسطه نیز برای نهادینه کردن ویژگیهاینسبتاً پایداری از قبیل کارآفرینی حائز اهمیت است. بدین ترتیب امروزه بر اهمیت کارآفرینی در دوره آموزش متوسطه نیز تأکید شده است چرا که جوانان باید خود را برای کارآفرینی پس از اتمام تحصیالت در مدرسه آماده کنند. حتی برخی از کشورها آموزش کارآفرینی و توسعه مهارتهای کارآفرینی را به موازات آموزش عمومی متوسطه به عنوان بخشی از تالشها در جهت پاسخ به نیازهای در حال تغییر جامعه معرفی کردهاند . - 2 -
