بخشی از مقاله
چکیده
لحن در ادب وادبیات عبارت است: از احساس و عاطفه گوینده، شاعر و یا نویسنده و نحوة بیان او در سخن یا اثرادبی خویش . عوامل گوناگونی در زیبایی آثار ادبی مؤثر هستند که لحن شعر یکی از مهم ترین آن عوامل به حساب می آید. لحن ، همچنین یکی از مهم ترین عوامل اثرگذاري بر خواننده ومخاطب است؛ به طوري که مخاطب با توجه به لحن هاي اصلی و لحن هاي جزیی و فرعی سخن اثر ادبی؛ مقصود و هدف از بیان سخن را بهتر درك می کند. در مقاله حاضر کوشش شده است به بررسی لحن منظومه ظهر روز دهم، سرودة شاعر معاصر قیصر امین پور که داراي لحن اصلی حماسی است پرداخته شود و همچنین عواملی که سبب تجلی لحن مزبور شده اند بررسی می شود. بناي کار در این پژوهش بر توصیف و تحلیل سروده ها از لحاظ لحن است، همراه با مثال ها ونمونه هاي شعري که در جاي جاي مقاله گنجانیده شده است.
واژههاي کلیدي: لحن شعر، عوامل لحن ساز ، لحن اصلی، منظومه ظهر روز دهم، قیصرامین پور
مقدمه:
هنگامی که نام منظومه ظهر روز دهم را می شنویم، اولین چیزي که در ذهن ما خطور می کند، واقعه کربلا و روز عاشوراست؛ سرور وسالار شهیدان، امام حسین - ع - ویاران ایشان دومین چیزي است که در ذهن ما نقش می بندند، اما کمتر کسی می تواند پی ببرد که این منظومه ، روایتگر داستان بزرگمردي کودکی کوچک و تنها و شرح دلاوري هاي او باشد. بر این نکته نگارگري و نقاشی کودك تنهاي سبزپوش پرچم بدست سوار بر اسب را که بر روي جلد این کتاب،خودنمایی می کند، مهر تأیید می زند.
این منظومه در سال 1373 شمسی از یک شاعرانقلابی و معاصر که با توجه به آثارش از چهره هاي همیشه برجسته شعر عاشورایی ومذهبی است؛ یعنی قیصر امین پور منتشر شده است. در این منظومه عوامل زیادي از جمله اندیشه و درونمایه عاشورایی، برجستگی جنبه زیبایی شناختی با توجه به استفاده از آرایه هاي ادبی گوناگون و لحن حماسی و عاطفی- غنایی شعر دست به دست هم داده اند تا این منظومه از سروده هاي محبوب و برجسته این شاعر باشد. در این مقاله کوشیده ام لحن منظومه و عوامل لحن ساز را که شامل: وزن شعر، قالب، درونمایه ومحتوا، قافیه، کلمات و واژگان و صور خیال و... می باشد را بررسی کنم.
بیان مسئله:
بررسی شعر ظهر روز دهم قیصر امین پور، از دیدگاه لحن آن؛ در حقیقت نمایان شدن روحیه مذهبی و ظهور اندیشه هاي عاشورایی اوست که در قالب کلمات و اشعار متجلی شده است. این منظومه دو لحن حماسی و عاطفی- غنایی دارد . به سبب به تصویر کشیده شدن دلاوري ها و رشادت هاي کودکی گمنام و نیز عواملی همچون وزن شعر، قالب، استفاده از صور خیال، به کارگیري واژگان و تعبیرات مناسب، محتوا و درونمایه و... این الحان متجلی شده اند. امین پور همچنین با بهره گیري از قالب نو نیمایی و زیرمجموعه قرار دادن لحن خطابی وگفتگو زیبایی این اثر را دوچندان کرده است.
پیشینه و هدف مقاله :
تاکنون دربارة لحن در فرهنگ ها و لغت نامه ها به معنی لغوي و اصطلاحی آن زیاد پرداخته شده است . بررسی مفصل آن در مقالاتی ازجمله: » عوامل ایجاد ، تغییر و تنوع و نقش لحن در شعر« از محمدرضا عمران پور و مقاله »عوامل مؤثر در ایجاد لحن حماسی در شعر خاقانی « از نرگس اسکویی ، لحن وفضاسازي در رمان» زیبا «نوشته محمد حجازي آمده است که از زوایاي مختلف عناصر لحن و مقوله هاي مربوط به ان بررسی و شاید تحلیل شده است . همچنین دربارة منظومه ظهر روز دهم مقالاتی مثل » اندیشه عاشورایی در منظومه ظهر روز دهم « از دکتر ناهید اکبري و مریم سپیدکار و»جلوه هاي زیبایی شناختی در منظومه ظهر روز دهم « از شهاب الدین رهنما ، که هردو مقاله مزبور، در مجله رشد زبان وادب فارسی منتشر شده است. اما پرداختن به این منظومه از دیدگاه لحن، پژوهشی نو وجدید به حساب می آید.
ضرورت و اهمیت تحقیق:
آشنایی با عقاید واندیشه هاي یک شاعر و نحوة بیان کردن این افکار در قالب کلمات و نشناختن لحن یک منظومه وشعر، درکی درست از هدف ومقصود شاعر به خواننده نمی دهد. هدف این مقاله بررسی لحن منظومه واندیشه و افکار واحساسات وعاطفه شاعر است تا بتواند خواننده را به شناخت و درك بهتر و عمیق تر این منظومه یاري رساند وهمچنین ارتباط عاطفی واحساسی را که این شعر با حماسه کربلا و عاشوراییان دارد بیان کند.
معرفی اثر مورد پژوهش
در سال 1373 منظومه ظهر روز دهم سرودة قیصر امین پور توسط انتشارات سروش به چاپ رسیده است، وقتی که این منظومه را می خوانیم براي کودکی تنها که تنها جنگیده است دلمان می گیرد. امین پور چه زیبا دلاوري و جنگاوري این کودك کوچک اما بزرگمرد را در قالب کلمات در منظومه اش به تصویر می کشد.او خود دربارة این کودك می گوید: » در کربلا حدود نه یا ده کودك شهید شدند و اما نام و نشان این کودك به روشنی پیدا نیست. گفتهاند که گویا نام او عمرو و پسر مسلم بن عوسجه یا حرث بن جناده بوده است.
آنچه این ماجرا را زیباتر و شگفتتر مینماید این است که گویی خود نیز گمنامی را دوستتر داشته است؛ زیرا برخلاف رسم معمول عرب که مبارزان در هنگام ورود به میدان، خود را با اصل و نسب و ایل و تبار در رجزهایشان معرفی میکنند، او بهجاي اینکه به نام و نشان و قوم قبیلهاش بنازد، با افتخار فریاد میزند: اَمیري»حسینّ نِعمَوالاَمیر...:« من آنم که امیر و مولایم حسین - ع - است و چه نیک مولایی! - امینپور، - 18 :1373
امین پور سپس سخن خود را اینگونه ادامه می دهد:
»پس بهتر آن دیدیم که ما هم بهجاي تاریخنگاري یا داستانسرایی، بیش از آنکه نام او را بجوییم، نشان او را بگوییم. چرا که از »گاف « و »لام« که در نام گُل«» هست، نمیتوان هیچ گلی چید یا رنگ و بویی دید و شنید. و همانگونه که عاشورا خود در مرز زمان و مکان نمیگنجد، او هم از محدودة یک اسم و یک جسم کوچک فراتر است. او تصویري نیست که بتوان آن را در چارچوب یک قاب زندانی کرد، بلکه آینهاي است براي بینهایت تصویر!« - همان -
با این همه، منظومه ظهر روز دهم را »میتوان یک تجربه موفق در زمینه وحدت موضوعی و ارتباط میان عناصر و تصاویر شعري آن دانست، شعري سرشار از تصویرپردازي که در شش بخش تنظیم شده است. شعر بلند قیصر، هم از وحدت موضوعی سود برده، هم از وحدت عاطفه.« - انصاري، - 220 :1389نویسندة کتاب »عاشورا در آیینه شعر معاصر« این منظومه را داراي شش بخش دانسته و آن را همانند شش پرده از یک نمایشنامه برشمرده است:
»پردة اول با معرفی روز عاشورا و سرزمین کربلا آغاز میشود. پردة دوم، نشاندهندة سکوت حاکم در کربلاست که با فریاد »هل من ناصر« امام شکسته میشود؛ فریادي که در طول زمان و مکان انعکاس مییابد.در ادامه فریاد امام و در پردة سوم، سکوت، باز همه دشت را فرا میگیرد اما ناگاه کودکی از میان خیمه بیرون میآید. شاعر به توصیف کودك پرداخته است و محاورة میان او و امام را بازگو میکند. در پردة چهارم، شاعر کودك را در میدان نبرد در حال رجزخوانی به تصویر میکشد؛ حمله به دشمن، توصیف مردانگی و شجاعت کودك، در ادامه صحنههاي این تصویر تکرار میشود.
در پردة پنجم، کودك را تنها در میدان نبرد مییابیم و اضطراب و دلهرة آسمان و زمین را حس میکنیم. و سرانجام در پردة آخر ]ششم[، قصه جاودانگی کودك در تاریخ رقم میخورد و خون اودر رگِگُل، لاله و رنگینکمان جریان مییابد و روزي که با عاشورا آغاز شده بود و با عشقی که تنها بود، اکنون در روز عاشورا و با همان عشقی که همچنان حضور دارد، پایان میپذیرد.« - انصاري، :1379 صص - 220-223
