بخشی از مقاله
چکیده:
بهار و نوروز در دیوان محمد تقی بهار، جایگاه ارزنده و درخور شأنی را به خویش اختصاص داده اند. ملک الشعراي بهار با دریچه اي متفاوت و متمایز فصل بهار و پدیده هاي طبیعی آن را نگریسته است. وي با تأسی از شاعران کهن، بهار را با الفاظ و معانی رزمی به تصویر کشیده است. علت غایی از به تحریر درآوردن این جستار بررسی لحن حماسی به کار رفته در بهاریه ها و نوروزیه هاي محمد تقی بهار است.
ارمغان این پژوهش دسترسی به یافته هایی از قبیل بسامد بالاي کلمات رزمی مانند نطع، جیش، آتش، سپاه، تاختن، بوي خون و... است. ملک الشعراي بهار لاله هاي سرخ بهاري را به سپاهیان نیزه دار تشبیه کرده است و گل هاي سرخ ارغوانی را تداعی گر زخم ها و جراحت ها دانسته است. این جستار بر اساس تحقیق کتابخانه اي استوار است به طوري که نخست به رصد کردن عناصر حماسی در بهاریه هاي ملک الشعراء پرداخته، سپس به دسته بندي موضوعی آنهاهمت گماشته و به شیوة توصیفی- تحلیلی به ارزیابی داده ها اهتمام شده است.
-1 مقدمه:
حماسه گونهاي از متون وصفی است که به توصیف اعمال پهلوانی و افتخارات و بزرگیهاي قومی یا فردي میپردازدل از مهمترین ویژگیهاي حماسه آن است که مدتها پس از حوادثی که از آنها سخن میگوید پدید میآید، اما به طور معمول معتقدات و آثار فکري و اجتماعی دوران شاعر با اعتقادات و سنتهایی دورانی که حماسه در آن بیان میشود اختلاط نمییابد و شاعر با حذف کردن نشانههاي فرهنگی دوران پیشین، آثار و نشانهها ي زمان خود را در حماسه نمیآمیزدل به طور کلی حماسههاي پهلوانی و دینی که با ایام و لحظات خاصی از حیات ملی یک قوم در ارتباط است؛ دورانی که مردمان پیشین با مدنیت ساده و ابتدایی خود در تلاش براي تشکیل ملیت و تمدن خود بوده اند.
موضوع داستانهاي حماسی همیشه نخستین دورههاي تمدن آن ملت است و در دورههاي ترقی و کمال استقلال و تمدن یک ملت شاعران بیشتر به حماسههاي مصنوع میپردازندل همچنین در عموم حماسهها زمان و مکان وقایع مبهم است تا منظومه حماسی در زمان و مکان محدود نباشدل ویژگی دیگر حماسه داستانی بودن آن میباشد. حماسهها به صورت داستان بیان می شوند.
وجود قهرمانان برتر در حماسه نیز از دیگر ویژگیهاي حماسه به شمار می رود. حوادث خارق العاده اي یا اغراق آمیزي که در حماسه ذکر می شوند و گاه باور آنها دشوار میباشد نیز از ویژگیهاي حماسه می باشدل نبر دها به عنوان یکی از بن مایه هاي شعري، دستاویز شاعران در آفرینش هاي هنري و ادبی واقع گشته اند. شاعران بزرگ هر یک به فراخور موقعیت سیاسی و اجتماعی و در نظر گرفتن شرایط استراتژیک حاکم بر عصر و دوران خویش به نبردها، میادین نبرد و جزئیات پیکار سپاهیان و چگونگی درگیري ها و مقابله ها، اهتمام شایان توجهی داشته اند و از این رهگذر شاهکارهاي حماسی درخور شأنی از خویش به یادگار گذاشته اند.
در ادب فارسی و عربی شاعران بزرگ ونامداري در این عرصه عرض اندام نمودند. فردوسی در ادب پارسی و متنبی در ادب عربی پیشگام سایر همتایان خویش بوده اند. نمود بارز و آشکار هنرنمایی فردوسی را در شاهنامه می توان یافت و توانایی منحصر به فرد متنبی را در دورة حضور دربار سیف الدوله و مقابله هاي دولت حمدانی و بیزانس باید جست زیرا سیف الدوله حمدانی به مدد تشویق ها و حمایت هاي متنبی در برابر یورش و آماج تهاجم بیزانس توانست مقاومت تحسین برانگیزي خلق نماید.
محمد تقی بهار یکی از شاعران و ادیبان نامدار عصر مشروطه به تأسی از شاعران کهن پارسی و عرب نگاه ویژه اي به حماسه داشته است و از این رهگذر تحت تأثیر این فضا در مضامین مربوط به میهن پرستی و آزادي سروده هاي درخشانی از خویش به یادگار گذاشت. طبع آزمایی ملک الشعراء منحصر به این مضامین نماند. بلکه در مضامین طبیعت و بهار نیز به لحن حماسی روي آورده و حماسه را با بهار تلفیق داده است و مبتکر فنی خاص در این زمینه شده است. شیوة وي دستاورد ممارست او در ساخت مضامین میهن پرستی ویژة شاعران عصر مشروطیت است.
-1-1بیان مسئله:
حماسه در لغت به معناي دلاوري و شجاعت است و دز اصطلاح، شعري است داستانی با زمینه ي قهرمانی، قومی و ملی که حوادثی خارق العاده در آن جریان داردPqدراین نوع شعر، شاعر هیچ گاه عواطف شخصی خود را در اصل داستان وارد نمی کند و آن را طبق میل خود تغییر نمی دهد، به همین سبب در سرگذشت یا شرح قهرمانی هاي پهلوانانه و شخصیت هاي داستان خود، هرگز دخالت نمی کند و به میل خود درمورد آنها داوري نمی کند
لحن حماسی مربوط به شجاعت و بیان دلاوري است . شاعران همواره براي سرودن اشعار خویش اهداف و اغراضی را در سر می پرورانده اند. محمد تقی بهار از این قاعده مستثنی نیست و از لحن حماسی در بهاریه هاي خود بهره برده است. با توجه به این امر، پژوهش حاضر در پی واکاوي لحن حماسی بهاریه هاي ملک الشعراي بهار است و در صدد پاسخگویی به سؤالات ذیل است:
-1 لحن حماسی و رزمی در بهاریه هاي ملک الشعراي بهار از چه بسامدي برخوردار است؟
-2 محمد تقی بهار در لحن حماسی خویش به کدام شاعران کهن نظر داشته است؟
-2-1اهمیت و ضرورت پژوهش
با توجه به اینکه محمد تقی بهار از شاعران نامدار ادب فارسی در دورة مشروطه به شمار می رود و عناصر و لحن هاي حماسی بسیاري در اشعار وي به کار رفته است، ضرورت آشنا ساختن مخاطبان با لحن حماسی بهاریه هاي ملک الشعراي بهار بیش از پیش نمایان می گردد.
-3-1فرضیه هاي پژوهش
-1 لحن حماسی در بهاریه هاي ملک الشعراء از بسامد بالایی برخوردار است.
-2 محمد تقی بهار در لحن حماسی خویش به شاعران قبل از خود نظر داشته است.
-4-1پیشینه پژوهش
جستجو ها و کنکاش هاي صورت پذیرفته در باب تلفیق بهار با حماسه ارمغانی به همراه نداشت، زیرا این نوع پژوهش مورد بی مهري پژوهشگران حوزة ادبیات قرار گرفته است. بنابراین به عنوان پیشینه می توان به پژوهش هاي صورت پذیرفته در زمینه نوآوري در لحن حماسی قصاید برخی از شاعران اشاره نمود که عبارتنداز: »لحن حماسی در قصاید عنصري« به قلم مریم دشتی و محمد علی صادقیان، نامه پارسی، شمارة 38 و 39، بهار88؛ نگارندگان این مقاله به بررسی لحن حماسی در قصاید عنصري پرداخته و تمام عناصري را که در ایجاد لحن حماسی مؤثر بوده را مورد بررسی قرار داده اند.
»بررسی تطبیقی جنگ سرود ها در شاهنامه فردوسی و دیوان متنبی« به قلم علی اصغر حبیبی و کلثوم سپهوند و وحید شمشیري، نشریه ادبیات تطبیقی، شمارة 12، تابسان94؛ نگارندگان این با رویکردي تطبیقی و با هدف مشخص ساختن وجوه اشتراك و افتراق جنگ سرودههاي فردوسی و متنبی، به بررسی تصویرگري جنگ ومسائل مرتبط با آن در شعر آنها پرداخته اند.
پژوهش حاضر با درنظرگرفتن پیشینه پژوهش، بر آن است تا تحلیل و بررسی لحن حماسی در بهاریه هاي ملک الشعراي بهاررا مورد تحلیل قرار دهد. »لحن حماسی در شعر خاقانی« به قلم نرگس اسکویی، نشریه سابق دانشکدة ادبیات دنشگاه تبریز، شمارة230، پاییز 93؛ نگارندة این مقاله به بررسی ساختاري و سبک شناختی عوامل فکري و عاطفی، ادبی و زیبا شناختی مؤثر در پیدایش لحن حماسی در شعر خاقانی پرداخته است.
