بخشی از مقاله
چکیده
کیفیت مکان به عنوان یک مفهوم چند بعدی متأثر از عوامل و ساختارهای مختلفی است که هر یک از آنها نقش تعیین کنندهای در پیشرفت جامعه دارد. بدون شک عدم توجه به آن میتواند عوارض و نتایج نامناسبی در فرآیند توسعه محیط داشته باشد. در این میان توجه به کیفیت مکانی در فضاهای روستایی به عنوان اولین اجتماعات بشری که ارتباط تنگاتنگی با محیط و قابلیتهای طبیعی نیز دارند، مورد توجه اندیشمندان می باشد.
در این مقاله که با رویکردی نظری و توصیفی انجام گرفته است، تلاش است ضمن جمع آوری داده های کتابخانه ای به شیوه ای تحلیلی و ادراکی نظریات و اندیشه های مرتبط با مبحث کیفیت مکان و کیفیت زندگی در ادبیات برنامه ریزی توسعه سکونتگاههای روستایی مورد بحث و تجزیه و تحلیل ادراکی قرار بگیرد. نتایج حاکی از آن است که عوامل محیطی و انسانی به طور هماهنگ با برتری نسبی ساختار طبیعی در کیفیت مراکز روستایی تأثیرگذار می باشد.
مقدمه :
روستا واقعیتی در مسیر زندگی است. واقعیتی که بطور مستقل عینیت دارد. قالبی برای هستی انسانهایی است که روستایی نام دارند. روستا جزیی از ساختار اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و در مواقعی حتی سیاسی یک جامعه است. همچنانکه تمامی مسایل اجتماعی، نسبی هستند، مورفولوژی و نقش هر روستا نیز در بیشتر جامعهها گوناگون، متعدد، متنوع و متفاوت میباشد. بطور کلی، ویژگیهای خاص زندگی گروههای انسانی و خصوصیات محیطی، مجموعهای پویا و مبتنی بر کنش متقابل بوجود میآورد که در گذر زمان تغییر میپذیرد.
بنابراین موضوع مورد بررسی در دانش جغرافیا، پیوسته از دو جزء تشکیل میشود: محیط طبیعی و محیط فرهنگی. در واقع از تاثیر روابط متقابل این دو محیط و در برخورد نیروهای تعیین کننده در آنها، فضای خاصی فرآهم میآید که معرف یک عینیت جغرافیایی یا واقعیت مکانی است. از اینرو این مجموعه محیطی و انسانی که عملاً یک نظام مکانی- فضایی به هم پیوسته در حال تغییر است، مورد توجه و بررسی جغرافیدانان قرار گرفته است. لذا از آن جایی که این تغییرات در بستر مکان صورت میگیرد در بررسیهای جغرافیایی مساله مکان اساس کار قرار می-گیرد - سعیدی،1377، . - 3استقرار انسان در فضا و الگوهای استقرار فضایی سکونتگاهها و کانونهای جمعیتی، پدیدهای چند بعدی و دارای قدمتی حدود 12 هزار ساله است.
قرنها است که مردم به طور ذاتی به دنبال یک زندگی خوب بودهاند و در این راستا برای بهبود شرایط زیست خود سعی می-کردند که تا از استعداد و توانمندیهای و ظرفیتهای خود حداکثر بهره برداری را بنماید و از این رو همواره مسآله اصلی این بود که زندگی مطلوب چیست و آن را باید در چه مکانی جستجوکنند است؟ لذا موضوع کیفیت مکانی سکونتگاههای انسانی از دیرباز مورد توجه انسانها بوده است.عوامل گوناگون طبیعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و مانند آن به یک سکونتگاه روستایی از نظر مکانی هویت میبخشد و تغییر هر یک از این عوامل میتواند اهمیت و نقش هر مکان و موقعیت را دگرگون کند. بنابراین شناسایی این قبیل ویژگیهای سکونتگاههای با پیچیدگی خاصی همراه بوده و نیازمند یک بررسی همه جانبه است. چرا که سکونتگاههای روستایی به صور گوناگون برپا شده، شکل میگیرند و از نظر مکانی به نحوی متنوع توزیع میگردند.
عوامل موثر بر شکل-پذیری و مکان سکونتگاههای روستایی را عوامل طبیعی - اشکال ناهمواری، اقلیم، نحوه دسترسی به منابع آب و ... - و عوامل محیط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مانند برخورداری از امکانات ارتباطی، انگیزههای سیاسی و غیره تشکیل میدهند - سعیدی و حسینی، 1388 ، . - 130 در این مقاله که با رویکردی نظری و توصیفی انجام گرفته است، تلاش است ضمن جمع آوری داده های کتابخانه ای به شیوه ای تحلیلی و ادراکی نظریات و اندیشه های مرتبط با مبحث کیفیت مکان و کیفیت زندگی در ادبیات برنامه ریزی توسعه سکونتگاههای روستایی مورد بحث و تجزیه و تحلیل ادراکی قرار بگیرد.
مفاهیم و چارچوب نظری:
روستا: بر اساس قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری مصوب مجلس شورای اسلامی روستا واحد مبداء تقسیمات کشوری است با حداقل تعداد 20 خانوار یا حدود 100 نفر جمعیت اعم از متمرکز یا پراکنده که در آن سکونت داشته باشند .
کیفیت: واژه کیفیت در لاتین - - qual به معنی چیزی و چه و quality به مفهوم چگونگی آمده و qol از نظر واژه به معنی چگونگی زندگی است و در برگیرنده تفاوتهای آن است که برای هر فرد منحصر به فرد بوده و با دیگران متفاوت است .
مکان: مکان بطور ساده، بخشی از فضای جغرافیایی است. مکان به صورت یک دستگاه و مجموعه محدود شدهای میباشد که در آن، روابط اجتماعی، هوی ت و زندگی بوجود میآید - شکوئی، 1382، . - 287 مکان، فضای دارای معنا است، به همین دلیل مکان را قسمتی از فضا که بوسیله روابط اجتماعی مشخص می شود، تعریف میکنند. بدین ترتیب واقعیت یک مکان همواره پذیرای آن است که تعریف خود را در دل یک فرآیند اجتماعی جای دهد.
برنامه ریزی روستایی:
برنامه ریزی به طور کلی نوعی تفکر درباره مسائل اجتماعی و اقتصادی است. در این زمینه برنامهریزی روستایی به عنوان یک مکانیسم مناسب جهت تعدیل در جابجایی جمعیت، ایجاد رفاه ساکنان روستاها و جلوگیری از انهدام منابع طبیعی، اعم از تجدید شونده و تجدید نشدنی مطرح گردیده است. بوسیله برنامهریزی روستایی میتوان تعیین و پیش بینی نمود که باید چه میزان تغییر در یک عامل طبیعی و یا انسانی در یک روستا بوجود آید تا یک اجتماع روستایی ضمن رسیدن به رفاه اجتماعی و اقتصادی، محیط طبیعی مساعدی برای زندگی داشته باشد.
.برنامهریزی روستایی فرآیندی پیچیده و در برگیرنده ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و ... است. که از سویی به بهرهوریهای اقتصادی حاکم بر روستاها، و از سویی دیگر کارایی های مربوط به زیرساختها و امکانات رفاهی روستاها را به خود اختصاص میدهد. بنابراین برنامهریزی روستایی فرآیندی همه سونگر و ترکیبی است کهصرفاً به کارکرد بخش خاصی وابسته نبوده، بلکه در سایه عملکردی سیستمی و ترکیبی شکل می-گیرد.
چارچوب کیفیت مکان:
کیفیت مکان: وان کمپ1 و همکاران کیفیت مکان را بدین شکل بیان کردهاند: مکانی با کیفیت مناسب، که بتواند احساس رفاه و رضایتمندی را برای ساکنان آن از طریق ویژگیهای فیزیکی و کالبدی، طبیعی ، اجتماعی و ... بوجود آورد . - Wan kamp and et. al. 2003, 5 - 18 - توکلی و افتخاری - 1382 - در بحث از رفاه اجتماعی روستایی به موضوع کیفیت مکان در روستاها پرداخته و تعریفی این چنین از کیفیت مکان ارایه میدهند: کیفیت مکان فرآیندی است در برگیرنده مجموعه اقدامات، برنامهها و فعالیتهای اجتماعی، اقتصادی، محیطی و کالبدی - فیزیکی - در راستای کاهش آسیب-پذیری روستاییان در روستاها، بطوری که شدت و ضعف اقدامات و برنامههای اجرا شده باید همگام با آسیبپذیری روستاها باشد، به نحوی که بتواند منجر به کاهش محرومیت اجتماعی و مکانی، انزوای جغرافیایی و اقتصادی - اجتماعی و افزایش پایداری در معیشت و زندگی روستاییان گردد.
کیفیت مکان - محیط - بعنوان یک اصطلاح، مفهومی برای نشان دادن میزان رضایت افراد از زندگی و به عبارتی معیاری برای رضایت و عدم رضایت شهروندان روستایی از ابعاد مختلف زندگی است این ابعاد میتواند زمینههای تغذیهای، آموزشی، بهداشت، امنیت و اوقات فراغت را شامل شود. از طرفی دیگر امروزه در ادبیات برنامهریزی توسعه مباحث کیفیت محیطی به عنوان یک اصل اساسی پیوسته مورد نظر برنامهریزان و مدیران امر توسعه است.
در بحثهای مربوط به کیفیت محیط، تنها زیستن مهم نیست، بلکه کیفیت آن دارای اهمیت است. شرایط بهتر زندگی که در آن توازن، هماهنگی، مطلوبیت و برابری عادلانه یا زمینههای لازم را برای زندگی همراه با سلامت، امنیت، آسایش، آرامش، نشاط، خلاقیت و زیبایی پدید آورد. در این تحقیق تلاش شده است با نگرش جغرافیایی و ترکیبی، کیفیت مکان سکونتگاههای روستایی را در شش بعد طبیعی، فیزیکی و کالبدی، اجتماعی، آموزشی و بهداشتی، اقتصادی و کیفیت فضاهای خصوصی بررسی نمود.
مکان، کیفیت اولیه در جغرافیا:
روشن است اگر علم جغرافیا به بررسی و مطالعه همان ویژگیها و عوارض اشیاء که در فیزیک، شیمی، مکانیک و ...، هست بپردازد، آن گاه علم مستقلی به نام جغرافیا فاقد موضوع خواهد بود زیرا در آن صورتجغرافیا صرفاً تکرار همان فیزیک و شیمی خواهد بود، نه چیزی بیشتر از آن، اما حقیقت امر چیز دیگری است.
