بخشی از مقاله
چکیده
طبیعت مظهر احساسات، شور، شوق و زیباییهاست به همین دلیل انسان همواره میکوشد تا با آن همراه باشد. در راستای تحقیقات صورت گرفته در رابطه با تاثیرات طبیعت بر بهبود روند آموزشی و نقش آرام بخش ارتباط با طبیعت بر جسم و روان آدمی، بررسی کیفیت تعامل با طبیعت در مکان های اموزشی ضروری به نظر می رسد. انسان، معماری و طبیعت هر سه بر یکدیگر تأثیر عمیق گذاشته و قابل تفکیک از همدیگر نمیباشند و بنای دارای ارزش و اعتبار بیشتر می باشد که به هر سه ایتم توجه ویژه داشته باشد. معماری در هم آمیختن هنر و دانش - فناوری - در جهت خلق محیطی مناسب برای نیازهای انسانی است. با تاکید به این تعریف و عنایت به اینکه طبیعت سرچشمه احساسات، شور، شعف، رایحه، فضا، و زیبایی است و با توجه به اینکه انسان نیز فطرتاً طبیعتگرا و طبیعتخواه است پس میبایست همواره دست ساختههای بشری در هماهنگی و همخوانی با طبیعت باشد.
از آنجایی که یکی از دستآوردهای بشریت کتابخانه است که با هدف خدمت رسانی به جامعه ایجاد میشود و وجود آن بر روند و توسعه و بالندگی فرهنگی کشور تاثیر گذار است لذا باید به گونهای هماهنگ با محیط اطرافش ساخته شود که هر ببینده را در اولین نگاه مجذوب خویش سازد و استفاده از آن علاوه بر رفع نیازهای اطلاعاتی کاربر، شوقبرانگیز و شادی آفرین باشد در غیر این صورت بیرغبتی و بی-انگیزهگی کاربران به مراجعه و استفاده از کتابخانه را به همراه خواهد داشت. کتابخانه به عنوان یک مرکز یادگیری بر آن است تا از طریق ارضاء نیازهای شخصیتی و شناختی به رشد و پرورش انسانها کمک کند ارضای این نیازها از طریق پیوند با طبیعت قابل حصول است. بی گمان ارضای این نوع از نیازها از طریقت پیوند معماری با طبیعت و تعریف فضاهای سبز قابل حصول می باشد.
مقدمه
در دهه هفتاد با آغاز بحران انرژی در جهان عصر پایداری آغاز شد و در پی آن سه حیطه موثر - ارزش های اجتماعی، منابع محیطی و مهارت های طراحی در بحث توسعه وارد شدند. مقوله طراحی و دانش فنی باتوجه به سه موضوع عمده انرژی، محیط و اکولوژی مجددا تعریف گشته و در رویکرد توسعه پایدار در مقیاس شهر تا ساختمان مورد بررسی قرار گرفت. در راستای ارتقاء کیفیت زندگی شهری و مشارکت های مردمی در توسعه پایدار معماری باید ضمن کاهش مصرف انرژی و کاهش آلودگی محیط زیست، عناصر خود را به مثابه سامانه های کوچکتر در جهت اهداف توسعه پایدار هماهنگ سازد.
یکی از مهمترین اهداف توسعه پایدار توجه به محیط زیست، جهت دست یابی به پایداری است و دراین راستا با استفاده از فضای سبز در محیط زندگی توجه ویژه شده است. ایجاد فضای سبز در قسمت های مختلف ساختمان، یک راهکار مناسب برای دست یابی به اصول پایداری می باشد.در این معماری حفاظت از شرایط طبیعی بسیار مهم است به طوری که اثر نامطلوب ساختمان به اکوسیستم محلی اش به حداقل ممکن رسید و تعامل مناسبی میان آن با توپوگرافی، گیاهان و موجودات برقرار می شود. انسان همواره با طبیعت در ارتباط است و طبیعت را به عنوان یک عنصر مهم در طرح هایش مورد استفاده قرار داده است و با دستکاری در طبیعت سعی داشته به گونهای بهینه طبیعت را در خدمت خود درآورد.
این نوع همزیستی به خوبی در طول تاریخ بشر دیده میشود. به عبارتی دیگر بشر از زمانی که سرپناه، مسکن، محیط زیست و... ساخت ومورد بهره برداری قرار داد همیشه به عوامل موجود در طبیعت توجه داشته است و طبیعت را به عنوان یک طرف مهم واساسی در نقشهها و طرحهایش مورد استفاده قرار داده است - کیانی، 1380؛ نصر، . - 1380 "بازگشت به طبیعت و همراه شدن با آن اجتناب ناپذیر است." - خاک زند، احمدی، . - 1386همزیستی میان انسان و طبیعت در تمدن اسلامی نیز به صورت آشکاری وجود داشته است. ساختههای موجود در جهان اسلام همچون در تمدنهای سنتی دیگر با طبیعت همسو و هماهنگ بوده اند.
به عنوان نمونه استفاده از بادگیرها در شهرهای مرکزی ایران از جمله یزد، کاشان، کرمان نشان دهنده دانش آدمی برای بهره برداری هر چه بیشتر از عوامل طبیعی موجود در فرهنگ اسلامی است که در عین زیبایی و کارآمدی نه تنها با محیط طبیعی سر ناسازگاری و جنگ ندارد بلکه با آن کمال هماهنگی و موازنه را دارد - نصر، . - 1380 اهمیت این همزیستی علاوه بر دستاوردهای مادی، نه تنها سبب آشنایی انسان با طبیعت میگردد، بلکه رابطه فرد را با محیط اطرافش تداوم میبخشد وباعث حداکثراستفاده بهینه از عوامل طبیعی موجود از قبیل انرژی نور و آب و باد و جلوگیری ازمصرف صرف انرژیهای خارجی میشود. اما امروزه یکی از مشکلات گریبان گیر تمدن معاصر فراموش کردن این بعد از معماری است.
در نتیجه درحال حاضر بسیار سخن از آن میرود که معماری را به صورتی در آورند که چشم اندازهای بشری با طبیعت همسو باشد زیرا تجربه ثابت کرده است این همسویی در شکلگیری شخصیت، رفتار و نظام عملکردی انسان موثر است. پرداختن به معماری پایدار و اسباب شکل گیری چنین رویکردی در طراحی های معماری، لازمه شناخت عمیق تری از اهداف و توصیه های پایداری می باشد . از سویی حل مشکلات محیطی، فرهنگی-اجتماعی و اقتصادی، و پیوستگی شدید این موضوعات، ما را به سوی معماری بومی و رویکرد پایداری در مقایسه و سنجش با یکدیگر قرار می دهد تا آموزه های آن برای طراحی معماری امروز، استخراج گردد.
فرایند جهانی پیشرفت تکنولوژی در زمینه های اطلاعات و ارتباطات، منجر به افزایش میز ان مصرف، شهرسازی مداوم و رشد بین المللی شدن سرمایه ها و تجارت در سراسر جهان گردیده است و باعث شده فرهنگ عمیق، به الگوهای جدید نژادی و رابطه های ، فرهنگی به امر غیر منتظره فرهنگ های ترکیبی1 تبدیل شود . در همان زمان، رشد سریع تکنولوژی، در افزایش مشکلات محیطی در مقیاس جهانی مشارکت می کند، که می توان نتیجه آن را در بلایای اکولوژیکی که نمونه آن از بین رفتن سریع منابع و گونه های طبیعی و مصرف بالا و افزایش مقادیر اتلاف انرژی می باشد، دید .
بدین ترتیب اینگونه درک می شود که محیط مصنوع به عنوان یک شاخه فرهنگی برجسته و مصرف کننده اصلی انرژی و منابع، به طور جدی در هر دو فرآیند دلالت می کند - کول2 و همکاران، . - 2006 کیفیت محیط های طبیعی نه تنها به سلامتی و تندرستی افراد محدود نمی شود، بلکه تأمین کننده نیازهای روحی و روانی آنها، زمینه ساز تکامل و پیشرفت، شکل گیری هویت و استخراج تجارب گوناگون محیطی همچون تفریح و سرگرمی،شادابی و سرزندگی، ترمیم و بازیابی ذهن نیز میشود.در مقابل نبود آن نگرانی، عصبانیت، اضطراب، ناتوانی، ترس، وحشت و بدبینی را به همراه خواهد داشت. نوع بشر در راستای سلامت روانی خود، یک نیاز خاص به بودن در نزدیکی طبیعت و ارتباط با آن در فرم های مختلف دارد. اثرات احیاگر و مثبت طبیعت بر روح و جسم آدمی، همواره مورد توجه پژوهشگران بوده و مطالعات زیادی در این زمینه صورت گرفته است.
در این راستا فضاهای آموزشی به عنوان بستر تأثیرگذار بر ذهن و روان دانش آموزان، باید زمینه آرامش روانی و ذهنی آنها را در ارتباط با محیط پیرامون خود به منظور بهبود فرآیند اموزشی فراهم کند. در حال حاضر بسیار سخن از آن می رود که معماری را به صورتی درآورند که چشم انداز های بشری با طبیعت همسو باشد زیرا تجربه ثابت کرده است این همسویی در شکل گیری شخصیت، رفتار و نظام عملکردی انسان موثر است.
در حال حاضر کتاب ها، مقالات و دستورالعمل های متفاوتی در رابطه با معماری پایدار، توسعه پایدار و اهمیت نقش طبیعت در پایدار سازی بناها ارائه شده است، همچنین چندین مورد در راستای تاثیر طبیعت بر آموزش و پایدار سازی بناهای اموزشی تدوین شده است که در طول این پژوهش سعی بر آن شده تا خلاصه ای از مفاهیم کاربردی آن ها، متنسب با موضوع مقاله پیش رو مورد استفاده قرار گیرد. در ذیل به صورت خلاصه به تعدادی از ان ها اشاره شده است.
مهدی اصغری و جلال سالک در مقاله ای تحت عنوان "ارتباط با طبیعت در طراحی پایدار کتابخانه ها" خاطر نشان کرده اند که بررسی ها نشان می دهد که در طراحی کتابخانه های امروزی کمتر مورد توجه قرار گرفته است بحث استفاده از عوامل طبیعی در طراحی پایدار کتابخانه ها است. به عبارت دیگر سازگاری دست ساخته های بشری با شرایط اقلیمی و نیازهای ذاتی انسان. به گونه ای که باعث ایجاد فضایی مناسب به لحاظ روان شناختی در طراحی کتابخانه شود تا بتواند در رشته کتابخوانی کاربران موثر باشد دیده نمی شود. در نتیجه علی رغم اینکه در معماری قدیم شاهد ساختمانهایی در کمال سادگی و خلوص در هماهنگی و همخوانی با طبیعت هستیم، در عصر حاضر ساختمان کتابخانه ها در پیوند با طبیعت قرار نگرفته است هر چند تعدادی معدودی رگه از این نوع معماری در آنها مشاهده می شود.
حسین مومنی شهرکی در مقاله ای تحت عنوان "تاثیرات روانی پیوند با طبیعت در معماری فضاهای مطالعاتی کتابخانه ها" اشاره کرده اند که در معماری کتابخانه های امروزی کمتر مورد توجه قرار گرفته است بحث بکارگیری عوامل طبیعی در معماری کتابخانه ها است. به عبارت دیگری سازگاری دست ساخته های بشری با شرایط اقلیمی و نیازهای ذاتی انسان ، به گونه ای که باعث ایجاد فضایی مناسب به لحاظ روانشناختی و زیبایی شناسی در طراحی کتابخانه شود تا بتواند در رشد کتابخوانی کاربران موثر باشد دیده نمیشود. کتابخانه سبز در چنین راهبردی میتواند: فضاهای طبیعی ، کتابخانه سبز باعث بوجود آمدن فضای واسط و متنوعی که در آن ارزشهای اجتماعی و تبادل نظر و ارتباطات بصری افزایش میابند.
رضا کیانی زاده در مقاله ای با عنوان "راهکارهای معماری پایدار در طراحی کتابخانه ها" به این نتیجه رسیده اند که با توجه به گستردگی مسئله ی پایداری و جوانب پیچیده ی آن، معماری پایدار نیاز دارد که در رابطه با فرایند معماری و در نتیجه درک طبیعت و ارتباط با آن دیده شود. همچنین مطابقت محصول معماری با انسان به عنوان استفاده کننده ضروری می نماید.اصول معماری پایدار در رابطه با حفاظت از منابع ، تطابق با طبیعت و انسان تعریف می شود و براساس استراتژی ها و با توجه به نوع محصول نهایی، راهکارهای متفاوتی را عرضه می دارد. کتابخانه ها عرضه کننده ی فضایی الهام بخش و آرام هستند که موجب بهره وری علمی استفاده کنندگان می شوند و در صورت بکارگیری اصول معماری پایدار ، علاوه بر کاهش آلودگی ها و مصرف بهینه ی منابع، فضایی متناسب با انسان و در خدمت او قابل دسترس خواهد بود.
روش تحقیق
روش پژوهش، روشی "تحلیلی - توصیفی" است. در این پژوهش برای گردآوری منابع اطلاعاتی و تئوریک از پایگاه های علمی و مستند در زمینه این پژوهش از جمله "ساینس دایرکت، پروکوست، وایلی، اشپرینگر و غیره" استفاده شده است.
-1پایداری
-1-1معنای لغوی پایداری
کلمه پایا به معنی ثابت، باقی و پاینده و پایدار به معنی ثابت، با ثبات، دائم، باقی، استوار پابرجا، جاودان، ماندنی در مقابل رفتنی به کار رفته است - مفیدی؛ اخترکاوان - و در فرهنگ دهخدا کلمه پایداری به معنی بادوام و ماندنی ذکر شده است - دهخدا، ص . - 47 واژه پایدار امروزه به طور گسترده به منظور توصیف جهانی آن، که در آن نظام های انسانی و طبیعیتواماً بتوانند تا آینده ای دور ادامه حیات دهند به کار گرفته می شود - بحرینی، . - 1380 پایداری به عنوان وجه وصفی توسعه، وضعیتی است که در آن مطلوب بودن و امکانات موجود در طول زمان کاهش پیدا نمی کند، و بر حمایت یا دوام بلندمدت دلالت می کن - زاهدی، نجفی، - 1384 و در زبان لاتین ریشه لغوی و عبارات مرتبط با پایداری تحت عناوین: Sustain :حمایت، زنده نگه داشتن، ادامه دادن مستمر می باشد. :Sustainable پایداری، صفتی که چیزی را توصیف می کند که باعث آرامش و تغذیه و تأمین زندگی و در نتیجه به تداوم زندگی و طولانی کردن آن منجر می شود.
-2-1مفاهیم پایداری
از دیدگاهی دیگر می توان گفت توسعه پایدار زمانی تحقق می یابد کهمؤلّفه های اقتصاد، محیط و اجتماع در تعامل با یکدیگر باشند. پایداری را باید توانمندی رفع نیازهای مادی و معنوی امروزه با احترام به نسل های آینده و حفظ و بقاء منابع برای نسل های آینده دانست که در این مفاهیم اصول حفاظت از محیط زیست و اصول همساز با طبیعت از یک سو، همچنین پیش رو داشتن الگوهای بومی و منطق های و از طرفی دیگر مفاهیم وایسته به اخلاق و تعهد با رویکرد عدم تخریب منابع برای آیندگان، سه رأس مثلث پایداری را تشکیل می دهند.
-3-1معماری پایدار
در مباحث معماری پایدار که زیرشاخ های از توسعه پایدار است هدف، یافتن راه حل های معمارانه برای تأمین شرایط زیستی مناسب با به کارگیری روش های طراحی اقلیمی و بهره گیری از مصالح بوم آورد است تا از اثرات منفی معماری موجود بر محیط زیست کاسته شود - مهری، . - 1382 منظور از معماری پایدار طراحی ساختمان هایی است که از نظر انرژی و بهره برداری از منابع طبیعی کمترین آسیب را بر محیط زیست تحمیل کند. ساختمانی که کمترین ناسازگاری و مغایرت را با محیط طبیعی پیرامون خود و در پهنه وسیع تر با منطقه و جهان دارد .
-4-1آماده سازی بستر پایداری
همان طور که گفته شد، اطلاعات و دانش درباره ایدهها و مهارت های جدید و بسیاری از فن آوری های نو را، به سختی می توان به دیگر فرهنگ ها و کشورها انتقال داد . حتی بعد از اینکه به یک زمینه فرهنگی جدید معرفی شده اند، یا به صورت جزئی اجرا شده اند یا سازگار نبوده اند و جایگزین گشته اند و یا حتی نادیده گرفته شده اند . به نظر می رسد که کلید این مشکل در ناتوانی کسانی باشد که در طراحی و ترویج تکنولوژی های جدید، انتظارات و آرزوها و نیازهای فرهنگی محلی را به شمار نیاورده اند .
قبل از اینکه ادعا شود، این تکنولوژی ها، به عنوان یک واقعیت، قابل اجرا و با ارزش هستند، می بایست دریافت، که آنها به صورت پیچیده ای به فرهنگ پیوند خورده اند و تکنولوژی هایی که برای یک گروه مردم پذیرفته شده است،لزوماً توسط بقیه پذیرفته نخواهد شد در موضوعی که فشار آن روی محورهایی چون آینده، راه های بهتر طراحی و برنامه ریزی قلمرو عمومی متمرکز شده است، مواردی جالب، در خور توجه است:
استدلال های کلیدی، مفاهیم شهرسازی - معماری و پایداری هستند کهشدیداً به هم گره خورده اند . نه روش های اکولوژیکی و نه پایداری فرهنگی نمی توانند جداگانه و مجزا متعهد شوند . مسئولیت ضمانت محیطی، به معنی حساسیت فرهنگی، پایداری فرهنگی می باشد که می بایست شامل آگاهی های اکولوژیکی باشد. برای شهرهای بدون ترکیب سازگار این دو هیچ آینده ماندنی و قابل دوام نخواهد بود.
