بخشی از مقاله
چکیده:
در اسلام نوعی »امنیت« پیش بینی شده که در هیچ قانونی از قوانین دنیا وجود ندارد، و آن امنیت حیثیت و آبروي افراد است. زندگی همراه با آرامش و امنیت - در ابعاد مختلف آن - موهبتی است الهی و حقی است که براي هر انسانی تضمین شده است. بر همه افراد، جوامع و حکومت ها واجب است که از این حق حمایت نموده و در مقابل هر تجاوزي علیه آن ایستادگی کنند.
اصل برائت که از اصول مهم حقوق مدنی و کیفري می باشد، متضمن حفظ شرافت و حیثیت افراد جامعه و مانع تجاوز به حقوق شهروندان است. اصل برائت مبین و متضمن حسن نیت به رفتار اجتماعی دیگران و پرهیز از بدگمانی و سوء ظن به افراد و احترام به آزادي هاي مشروع و حفظ حقوق شهروندي است. این اصل عنوان می دارد که فرض بر عدم هر چیز ناصوابی است مگر اینکه وجودش ثابت گردد.
اگر در ایران نیز این اصل حکمفرماست چرا در ورودي برخی از مکان ها اصل را بر خطرناك بودن عابر گذاشته و بازرسی بدنی را که اصل دیگري به نام اصل آزادي تن است را زیر سوال می برد، اجرا می کنند؟ در این مقاله سعی بر آن است تا راه هاي کاهش تنش هاي موجود در جامعه را مورد بررسی و کنکاش قرار دهیم تا بار دیگر شاهد جاري بودن اصل برائت در جامعه باشیم.
مقدمه:
در طول تاریخ، شهروندان و عدالت خواهان، تلاش ها و مبارزات زیادي در راستاي استقرار ساز و کارهاي مقتضی و کارآمد، جهت تضمین حقوق و آزادي هاي هاي فردي و عمومی و تحدید حدود قدرت طبقه ي حاکمه، مصروف داشته اند، که امروزه در قالب "نظام حقوق بشر"1 به ثمر رسیده است.
در واقع می توان گفت حقوق بشر، مجموع حق ها و آزادي هایی است که بشر در حیات فردي و اجتماعی جهت صیانت از کرامت ذاتی، از آن ها بر خوردار است و مستلزم این مفهوم است که هر فرد به سبب انسان بودن، حایز چه حقوقی است. آن چه مسلم است حقوق و آزادي هاي بنیادین بشر هم چون سد محکمی در برابر قدرت مطلقه طبقه ي حاکمه و نماد محدودیت قدرت سیاسی، در روابط دولت با شهروندان تلقی می گردد. لذا دولت مکلف به اعتراف، شناسایی و تضمین آن ها می باشد؛
به ویژه که لفظ "بنیادین"1 بیانگر این است که درجه ي حمایت از این حقوق و آزادي ها، به اندازه اي است که آن ها از هر گونه تعرض قواي عمومی، مصون نگه داشته شده اند. اگر چه نامگذاري این حقوق و آزادي ها، بر حسب کشور ها متفاوت است؛ اما به لحاظ معنا و مفهوم یکی است و شامل مجموعه ي حقوق شناخته و تضمین شده اي است که توسط قانون اساسی می گردد. به عنوان مثال براي تبیین مفهوم آزادي، نظریات مختلفی از سوي اندیشمندان مطرح شده است؛ که از مشهورترین این آرا می توان به نظریه ي هگل2 و آیزیا برلین3 اشاره نمود. اینان آزادي را به مثبت4 و منفی5 دسته بندي می کردند.
بر اساس این دیدگاه آزاد ي منفی، مستلزم نبودن دخالت است و به دیگر سخن آزادي یعنی عدم مانع. چنین مفهومی از آزادي، یک امر سلبی را نشان می دهد. به گونه اي که شهروندان براي راهپیمایی یا ایجاد حزب، نیازي به کسب مجوز براي برگزاري یا فعالیت ندارند و تنها براي این که بتوانند به عنوان شخص حقوقی به رسمیت شناخته شوند، طبق قوانین اعلام موجودیت می کنند.
اما آزادي مثبت، یک امر ایجابی است؛ چرا که مستلزم چیزي بیش از عدم دخالت است، به نحوي که همواره اجراي آزادي ها توسط شهروندان، نیازمند محدوده ي از پیش تعیین شده ي دولت در قوانین است، به عنوان مثال تا زمانی که احزاب مورد تأیید و ثبت واقع نگردند، حق و اجازه ي فعالیت نخواهند داشت؛ هرچند همین آزادي مثبت بسته به نوع، شکل و ساختار حکومت متفاوت است. لیکن احترام به شخصیت و کرامت و حیثیت انسانی و پاسداري از حقوق و آزادي هاي فردي و همگانی هدف اصلی بیشتر قوانین و یکی از جهات تشکیل جوامع می باشد و به همین خاطر است که در همه قوانین اساسی مهمترین بخش قانون را که غالبا جزو اولین اصول است به حقوق وآزادي هاي فردي اختصاص داده اند و قوانین عادي نیز ضمانت اجراي این حقوق وآزادي ها را مشخص و معین نموده است.
اما با این وجود، تاریخ بشریت حکایت از ناهنجاري هاي حرمت شکن انسانی همچون کشتار جمعی، تخریب، جنگ، استثمار، اشرافیت، بردگی و ظلم و تجاوز دارد و در این روند است که حیثیت و منزلت انسانی همواره مخدوش و پایمال شده است
در سطح جهانی و بین المللی نیز اسناد گوناگونی در حمایت از حقوق و آزادي هاي فردي و همگانی که امروزه به حقوق بشر یاد می شود توسط ملل مختلف تنظیم گردیده که مهمترین آن منشور ملل متحد و اعلامیه جهانی حقوق بشر و دو میثاق بین المللی می باشد. درواقع آنچه که بعنوان حقوق و آزادي هاي فردي و همگانی یا حقوق بشر تعبیر می شود همگی درراستاي پشتیبانی و تضمین احترام به شخصیت و حیثیت و کرامت انسانی است تا در جامعه شرایطی فراهم گردد که زندگی فردي و اجتماعی آدمیان و نوع بشر بهتر، و امکان رشد بشر و بروز و شکوفایی و پرورش شخصیت آدمیان بوجود آید.
لذا از دیدگاه حقوق شناسی هرگونه تجاوز وتعرض به حقوق و آزادي ها و مصونیت هاي فردي و همگانی ممنوع است، مگردر مواردي که نادیده انگاشتن یا گرفتن یا به آسانی گذرکردن ازاین حقوق وآزادي ها براي تامین مصالح و منافع اجتماعی مهمتري باشد که به راستی در این حالت نیز باید تحدید حقوق و آزادي هاي فردي و همگانی بر اساس قانونی دادگرانه و خردمندانه باشد.
در قانون اساسی ایران کرامت و ارزش والاي انسان و آزادي توام با مسئولیت او در برابر خدا و نفی هرگونه ستمگري و ستم کشی، سلطه گري و سلطه پذیري از پایه هاي ایمانی نظام جمهوري اسلامی اعلام6 و ایجاد محیطی مساعد براي رشد فضائل اخلاقی، محو هرگونه استبداد و خود کامگی و انحصار طلبی، تامین حقوق وآزادي هاي سیاسی و اجتماعی، رفع تبعیضات ناروا، تامین حقوق همه جانبه افراد اعم از زن ومرد وایجاد امنیت قضایی عادلانه براي همه و تساوي همگان در برابر قانون و گسترش و تحکیم برادري اسلامی7 از وظایف حکومت اسلامی شمرده شده است. حتی آموزه هاي دینی واسلامی نیز که اصول قانون اساسی از آنها سرچشمه گرفته همگی در راستاي همان احترام به شخصیت و حیثیت و کرامت انسانی و حقوق وآزادي هاي فردي و همگانی است.
کرامت را بزرگی و ارجمندي می دانند - کاتوزیان، 1373، ص - 58 و از دیدگاه اسلامی آدمی دوگونه کرامت دارد: الف - کرامت طبیعی یا ذاتی؛ از این رو که خداوند آدمیان را در سر آغاز آفرینش گرامی داشت و خشکی و دریا را در اختیار او نهاد و بر بسیاري از آفریدگان برتري داد - اسراء - 70/ تا جایی که مسجود فرشتگان شد - حجر30/و. - 31 ب- کرامت اکتسابی
یاحیثیت؛ واژه حیثیت به معناي اعتبار، شوکت و صولت بوده و مجموعه سوابق احترام آمیزي که فرد در ارتباط با دیگر افراد، ترتیب زندگی و کار، کسب کرده است، می باشد ودر بسیاري موارد آن را با واژه شرف یکی دانسته اند. از دیدگاه اسلامی نیز هرگونه رفتار و گفتاري که باعث تضعیف و خدشه دار شدن اعتبار اخلاقی مسلمانی شود نهی شده و مورد غضب خدا و رسول او قرار گرفته است
به نظر ما کرامت انسانی با بازرسی هاي بدنی که اکنون در کشورمان در برخی اماکن انجام می گیرد، مورد تعرض قرارگرفته و این رفتارها، کرداري ناشایست وگونه اي خشونت و تحقیري رسمی می باشد.
-1 مفهوم و تعریف بازرسی
یکی از موارد حریم خصوصی انسان، حریم جان و بدن وي است. در مورد معاینه بدن، ماده 88 قانون آیین دادرسی کیفري مقرراتی را پیش بینی کرده و مقرر داشته است:» براي معاینه اجساد و جراحت ها و آثار علایم ضرب و صدماه هاي جسمی و آسیب هاي روانی و سایر معاینه ها و آزمایش هاي پزشکی، قاضی از پزشک قانونی معتمد دعوت می نماید و اگر پزشک قانونی نتواند حضور یابد و یا در جایی پزشک قانونی نباشد پزشک معتمد دیگري دعوت می شود. هرگاه پزشک قانونی در امر تخصص نداشته باشد قاضی می تواند از پزشک متخصص دعوت بعمل آورد.«
اما در قوانین ایران تعریفی از بازرسی و تفتیش بدن به عمل نیامده است، با این وجود، بازرسی و تفتیش نه تنها به وسیله پلیس در خیابان ها و کلانتري ها صورت می گیرد، بلکه در ادارات دولتی نیز معمولا موقع ورود و به تفتیش و بازرسی بدنی و سایل همراه می پردازند. - رحم دل، 1384، ص - 45 این در حالی است که فقط در برخی قوانین از جمله اصول 23 و25 قانون اساسی، ماده 96 قانون آیین دادرسی کیفري، بند 13 از ماده30 و مواد 31 و75 آیین نامه اجرایی سازمان زندان ها و اقدامات تامینی و تربیتی 80/4/24 به آن اشاره شده است که با تدقیق در این قوانین می توان بازرسی را به گونه هاي زیر تقسیم نمود:
-1 تفتیش عقاید یا بازرسی اندیشه یا پندارکاوي؛
-2 بازرسی و بازدید اماکن ومنازل؛
-3 بازرسی مخابراتی و پیام ها و مراسلات صوتی و تصویري - مانند کنترل گفتگوهاي تلفنی – پست الکترونیک - پیامک - ؛
-4 بازرسی یا وارسی اشیاء و لوازم ومراسلات پستی - مانند کیف شخصی و آنچه شخص به همراه دارد ونامه وبسته هاي پستی - ؛
-5 بازرسی بدنی یا تن گردي؛
بازرسی از دیدگاه واژه شناسی به معنی کاویدن، نیک جستجو کردن، بررسی کردن، نظر کردن در ظاهر چیزي و... می باشد - . - http://www.vajehyab.com/?qمنظور از بازرسی اشیاء ولوازم، وارسی دقیق و پرس وجو و نگاه کردن ظاهر و بازدید داخل اشیاء و وسایط نقلیه و از این قبیل به هر نحو، جهت یافتن اشیاء ممنوعه است، به حکم قانون در صورت وجود ظن قوي توسط مقامات یا مامورین صلاحیتدار. منظور از بازرسی بدنی یا تن گردي کاویدن وگشتن تن و لباس افراد توسط مامورین یا به دستور مقامات صلاحیتدار از طریق لمس یا بوسیله دستگاه براي یافتن اشیاء ممنوعه بحکم قانون درصورت وجود ظن قوي توسط مقامات و مامورین صلاحیتدار بهنگام ورود یا خروج از اماکن یا بهنگام حرکت در معابر و خیابانهاي عمومی. از میان گونه هاي بازرسی، در این مطالعه تنها بازرسی بدنی و تاحدودي بازرسی لوازم و اشیاء مورد بررسی قرار خواهد گرفت:
-2 ماهیت بازرسی بدنی و اشیاء
مفهوم مصونیت حیثیت اعتقاد به کرامت انسان، احترام به شخصیت و حیثیت انسان را در پی دارد. منظور از احترام رعایت در گفتار، رفتار و نوشتار است، نسبت به اشخاص و چیزي که دیگران آن را گرامی می دارند. در برابر مفهوم احترام، واژه ي توهین قرار دارد وآن هرگفتار، رفتار یا نوشتاري است که عرفا بنحوي از انحاء باعث کسرشان وحیثیت یا باعث پست شدن و خوار و سبک شدن فرد شود.
آنچه که روشن است افراد از بازرسی بدنی و اشیاء متعلق به خود ناراحت و رنجیده شده و آن را کرداري توهین آمیز که باعث کسر شان و حیثیت خویش است، می دانند. عرفاً نیز بازرسی بدن و اشیاء افراد گونه اي توهین و هتک حرمت و تعرض به حیثیت و شخصیت افراد محسوب می شود. چراکه به هر حال رفتاري بر اساس احترام متقابل و نیکخویی نیست و ازدیدگاه عرف شخصیت وحیثیت فرد زیر سوال می رود و مخدوش می گردد، کرامت انسانی او نادیده گرفته شده و حقوق وآزادي هاي فردي وي به شدت مورد تحقیر قرار می گیرد.
