مقاله بررسی عناصر اقلیمی در خانه های بومی دوره قاجار ( نمونه موردی : تهران )

بخشی از مقاله

بررسی عناصر اقلیمی در خانه های بومی دوره قاجار (نمونه موردی: تهران)

چکیده

پیشینه معماری سرزمین ایران حاوی تجربیات گرانبهائی است، که چون میراثی جاودان در اختیار ما قرار گرفته است. معماری خانه های بومی تهران واجد ارزش های فراوان در شیوه های استفاده بهینه از انرژی و بهره برداری اکولوژیک از انواع انرژی ها خصوصاً کاربرد انرژی های پایدار و بی زیان است. امروزه اصول طراحی اقلیمی به فراموشی سپرده شده و جامعه دچار معضلاتی ناگوار گشته است.

آنچه موجب ایجاد دگرگونی و تحول در معماری ایران گردیده دگرگونی فکری و فرهنگی جامعه ایرانی است که از دوره صفویه آغاز و در دوران قاجار و به خصوص پهلوی اول به اوج خود رسید. نگاه به گذشته نشان می دهد که معماری بومی در ایران نه تنها پاسخگوی نیازهای انسان بوده، بلکه فراتر از آن و در جهت رشد و تعالی آن نیز عمل نموده است؟ بر این اساس شناخت راهکارهای اقلیمی به کار رفته در معماری بومی به دلیل توجه به روابط اجتماعی و اقتصادی و همچنین ارتباط با محیط طبیعی و نمادهای فرهنگی امری لازم و ضروری به نظر می رسد. لذا در پژوهش حاضر با استفاده از اطلاعات موجود (مطالعات کتابخانه ای و مطالعات کیفی)، مشاهده، و پژوهش کاربردی از لحاظ هدف به درک اهمیت معماری بومی در جهت تحقق معماری پایدار پرداخته شده است؟نتایج حاصل از پژوهش در این مقاله که نمونه های موردی خانه های بومی تهران (دوره قاجار) را مورد بررسی قرار داده است، نشان می دهد که با توجه به ضوابط طراحی بیان شده خانه ها با اقلیم این منطقه تا حدودی زیادی دارای هماهنگی لازم بوده اند.

کلمات کلیدی: عناصر اقلیمی، دوره قاجار، معماری بومی، اقلیم، خانه های بومی

1

مقدمه

اقلیم آب و هوای محیط اطراف ما است و طراحی اقلیمی چالشی است که ما آدمیان جهت همساز کردن شرایط اقلیمی با محدوده آسایش خود انجام می دهیم. (منبع: روشن زاده، مصطفی، (1385 بر اساس مطالعات انجام شده بین 15 تا 20درصد کل انرژی مصرفی هر کشور به مصرف فضاهای مسکونی می رسد که این مقدار بیانگر هزینه بسیار بالا از یک سو و تخریب منابع طبیعی و محیط زیست از سوی دیگر است. درمعماری پایدار، طراحی و ساخت بر اساس ملاحظات محیطی و با استفاده از مصالح بومی و محلی می باشد که هدف از آن طراحی ساختمان های پایدار، کاهش آسیب آن بر روی محیط و کاهش استفاده از منابع انرژی و طبیعت است. معماری پایدار در بردارنده آمیزه ای از ارزش های زیبا شناسی، محیطی، اجتماعی، سیاسی و اخلاقی است. تأمل بیشتر در اصول معماری بومی، حاکی بر آن است که مفهوم پایداری در عرف های قدیمی و فرهنگ های کهن بشر ریشه داشته و در زندگی سنتی در قالب تکریم و حرمت گذاری به طبیعت و منابع طبیعی جلوه گر شده است، بنابراین برداشتن گامی در جهت کاهش مصرف انرژی دراین قسمت که منوط به بهینه سازی راندمان حرارتی ساختمان ها است. می تواند منجر به صرفه جوئی عظیمی در منابع محدود طبیعی باشد. (منبع:امجد، مرجان، (1390

امروزه از روش های مصنوعی برای تامین آسایش در ساختمان استفاده می گردد، این روش ها نه تنها گران است بلکه باعث تخریب محیط زیست نیز می گردد. به همین خاطر معماران و دست اندرکاران صنعت ساختمان به سمت بهره گیری هرچه بیشتر و بهتر از عوامل طبیعی برای گرمایش و سرمایش ساختمان روی آورده اند. بنابراین برداشتن گامی در جهت کاهش مصرف انرژی در این قسمت که منوط به بهینه سازی راندمان حرارتی ساختمان ها می باشد می تواند منجر به صرفه جویی عظیمی در منابع محدود طبیعی شود. با توجه به اینکه معماری سنتی ایران، به خوبی با اقلیم همساز بوده است و عناصر اقلیمی در هر منطقه به درستی در طراحی بناها به کار گرفته شده اند، به نظر می رسد می توان با بهره گیری از این تجربیات گذشتگان در عرصه ی معماری بتوان برای ساخت ساختمان های معاصر از آنها استفاده کرد. با توجه به این مطالب در این نوشتار قصد داریم بررسی عناصر اقلیمی در خانه های سنتی تهران و نحوه بکارگیری این عناصر در این خانه ها بپردازیم. بر این اساس فرضیه ی اصلی که در این تحقیق به دنبال اثبات درستی آن می باشیم، این است که: به نظر می رسد، در خانه های سنتی تهران عناصر اقلیمی به درستی به کار گرفته شده اند و استفاده از این عناصر در ساخت بناهای معاصر می تواند مفید باشد.

اهمیت شناخت قابلیتهای اقلیمی معماری بومی

معماری بومی نوعی از معماری پایدار است که علاوه بر توجه به پایداری انرژی در رابطه با عناصر اقلیمی، بسیاری از عوامل موجود در جامعه را نیز مورد توجه قرار می دهد؛ در یک تعریف کلی می توان گفت: معماری بومی معماری سرزمینی معین است که هماهنگ با زمینه های فرهنگی، اقلیمی، جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی آن منطقه شکل گرفته است؛ معماری بومی پاسخی مشترک به نیازهای فرهنگی و عوامل محیطی در معماری است؛ چرا که این شیوه از معماری در طی نسل های

2

متمادی با شرایط اقلیمی و فرهنگی جامعه سازگار گشته و بهترین راهکارها را جهت پاسخگویی به خصیصه های فرهنگی (نیازهای غیر مادی) و پایداری انرژی (نیازهای مادی) در معماری انتخاب و تکامل بخشیده است. (منبع: بهرامی، ندا، (1392

بررسی عناصر طبیعی در خانه های سنتی ایران

مسکن مهمترین عنصر شهر است که در توسعه پایدار شهر توجه به پایداری آن اساسی ترین وجه آن شناخته می شود. توسعه مسکن علاوه بر محیط زیست، بر اقتصاد و فرهنگ و مسائل اجتماعی تاثیر می گذارد، در حالی که افزایش شهر نشینی و تقاضای رو به رشد مسکن توجه اغلب مسئولان را به رفع نیازهای مسکن شهروندان جلب می کند. (منبع: نجف علیلو، مریم، آبادان، (1392

آب

حوض و آب نما در حیاط خانه ایرانی اهمیت بسزایی داشته و دارد؟ یکی از عناصر مهم تشکیل دهنده حیاط ها، وجود آب و حوض می باشد که حوض های حیاط های سنتی از نظر شکل و فرم بسیار متنوع، گاه شش ضلعی، دوازده ضلعی و اغلب مستطیل شکل بوده که غالبأ حوض را در یکی از محورهای اصلی فضای خانه احداث می کردند به طوری که طول حوض در امتداد طول فضای منزل قرار گیرد. حیاط مرکز و قلب خانه است و وجود حیاط مرکزی در خانه های سنتی ایران نمودی از درون گرایی است. (منبع: طوفان، سحر، 1385، صفحه (78

حوض خانه و سرداب

در خانه عباسیان کاشان، نمونه های عالی حوض خانه و سرداب وجود دارد. درکاشان فضاهای بسیار متنوعی با عنوان حوض خانه در طبقه همکف یا زیر زمین یا در گوشه ها به چشم می خورد. در این شهر به زیرزمین های گود که در زیر هریک از وجوه ساختمانمخصوصاً تابستان نشین ساخته می شود و اغلب الگوی شکم دریده دارند، سرداب می گویند؟ در شهرهایی چون تبریز

که فاقد تابستان نشین هستند، حوض خانه در زیر فضای اصلی زمستان نشین با در و پنجره ساخته می شود؟ در کاشان فضاهای حوض خانه وسردابمعمولاً تزیینات یزدی بندی و با مصالح گچ یا سیمبل دارند. در مقابل در تبریز تزیینات آجری مخصوصاً با آجرهای رنگی و استفاده از کاربندی های پیچیده در مرکز فضا بسیار رایج است؟ مهم ترین الگوی مورد استفاده در حوض خانه ها، شکم دریده استمعمولاً. امتداد بادگیرها به این فضا می رسد و عبور باد از روی آب حوض، هوایی لطیف در این فضا بوجود می آورد؟ (منبع: طوفان، سحر، 1385، صفحه (79

3

حیاط مرکزی

در زمین های با ابعاد مختلف، حیاط مرکزی به گونه ای طراحی شده است که دارای فرمی باریک و کشیده باشد تا در طول روزهای تابستان سایه لازم را برای این فضا فراهم آورد. در عین حال عرض آن نیز بایستی به اندازه ای طراحی می شده که در زمستان های سرد قادر به دریافت تشعشعات خورشید باشدمعمولاً؟ در حیاط مرکزی گودال باغچه هایی با انواع گل ها و درختان و همین طور حوض یا استخرهای کم عمقی نیز وجود دارد که علاوه بر زیبایی و سایه اندازی و افزایش رطوبت نسبی به شرایط آسایش فضای حیاط کمک کرده و خود از عناصر اصلی سیستم سرمایش طبیعی در این نوع خانه ها به شمار می آیند. (منبع: بیدلی، مرسا، همدان، ( 1390

بادگیر

پیش از عصر صنعت مردم نواحی گرمسیر برای تهویه و خنک سازی خانه های خود تنها به عامل طبیعی باد متکی بودند. به همین علت استفاده از بادگیر برای خنک کردن بنا رایج بود. که این سازه بر مبنای اختلاف فشار موجود در اطراف ساختمان و همرفت ناشی از اثر دودکشی بر جابه جایی هوا عمل می کرد و مهم ترین عنصر معماری برای کاهش دما به حساب می آمد بادگیرها در ابعاد، شکل خارجی، جهت بازشوها و تلفیق با آب و آب انبارها در مناطق مختلف بوده اند. (منبع: میرحسینی، شهرزاد، ابرکوه، (1391

نور

ساختمان های سنتی ایران، چه در زمینه معماری و چه در زمینه سازه با تکیه بر منابع طبیعی انرژی شکل گرفته است و این بناها به گونه ای طراحی شد اند که حداکثر نور آفتاب را در زمستان و حداکثر سایه را در تابستان جهت استفاده از تهویه طبیعی و با هدف تأمین آسایش ساکنین فراهم آورد در مساکن ایرانی عمق فضاهای نورگیر در جهت های مختلف حیاط متفاوت می باشد در خانه ایرانی تفکیک نیازهای فضاهای تابستان نشین و زمستان نشین در تطبیق فضاها با نیازهای ساکنین در طی فصول سال نقش مهمی را ایفا می کرده است ؟ عناصر خرد دیگری چون در و پنجره، عملکردهای متنوعی چون امکان عبور و
ارتباط با حیاط و نوردهی به فضاهای داخلی را به طور همزمان به عهده داشته اند ؟" (منبع: مهری، منا، (1392

رازهای ماندگاری معماری بومی

سرزمین بزرگ ایران، از معدود کشورهای جهان است که در طول تاریخ توانسته است با ویژگی های فرهنگی و جغرافیایی خود معماری متنوعی ایجاد کند. این تنوع حتی در تقسیم بندی های جغرافیایی یک منطقه محدود نیز با اندکی دقت به خوبی قابل مشاهده است که می توان با رمزهائی به آنها پی برد. (منبع: عزیزی، ،فرشید، تبریز،(1392

4

رمز جنبه های مختلف وجودی یک شئ است. رمز چیزی است که به یک شئ در مراتب کلی وجود معنا می بخشد . برخی از راز و رمزهای معماری بومی بر موارد ذیل متمرکز شده است:

هویت و طبیعت

در دنیای پر هرج و مرج امروز، هویت یک رازی دست نیافتنی است. اینکه امروز این همه از هویت یاد می شود؛ هویت انسانی، هویت هنری، هویت معماری و همه ناشی از این امر است که" هویت " گمشده است و همه در پی یافتن آن هستند. در حقیقت هویت مفهومی است که یک اثر را (مثل معماری) یا یک موجود را ”مثل انسان) به اصل، ریشه و مبدا خود متصل می کند. از دیدگاه انسانسنّتی، بشر مخلوق خداوند است. جهانی هم که درآن قرار گرفته، آفریده خداوند است. پس ریشه انسان و گیتی از یک مبدأ ماورایی است. بنابراین، انسان برای دستیابی به هویت خود باید به هم ریشه خود یعنی طبیعت نزدیک شود حضور انسان در طبیعت؛ یعنی نزدیک بودن او به معبود و اصل خویش این نزدیکی علائمی دارد. علائم آن نشانه های طبیعت است. نشانه ها همان رمزهای طبیعت هستند. بنابراین، انسان و مظاهر او مثل هنر و معماری هر چه طبیعی تر باشند به هویت خود نزدیک ترند. (منبع: باغستانی، فهیمه، (1392

وحدت و هماهنگی

هدف هنر بهره مند ساختن محیط انسانی و دنیا” انسان که به دست بشر ساخته و پرداخته شده( از نظمی است که به مستقیم ترین وجه، تجلی وحدت الهی باشد. هنر جهان را روشن و مصفا می کند، به روح مدد می رساند تا از کثرت تشویش انگیز امور برهد و بسوی وحدت بیکران باز گردد با بصیرت میتوان مقصود "بورکهارت "را در معماری سنتی دریافت کرد. در معماری سنتی همه خانه ها (در عین اینکه هیچ کدام مثل هم نیستند) در یک نظم واحد در هم می آمیزند و بافتی هماهنگ و منسجم را به وجود می آورند. (منبع: باغستانی، فهیمه، (1392

زیبایی

معماری سنتی زیبا و دلنشین است. چون سازنده آن زیبا فکر می کند. زیبایی معماری سنتی در هنرنمایی نیست؛ یعنی او به عمد نخواسته است که خود را زیبا بسازد، بلکه این زیبایی از معرفت او نسبت به هستی و کیهان نشأت می گیرد؛ زیرا به پیروی از آنچه که اول آفریده شده است هر چه که می سازد به نسبتی که درک او از هستی و جهان متعالی تر باشد، دست ساخته او زیباتر است. پس رمز زیبایی معماری سنتی در نسبت معرفت به هستی نهفته است. به همین نسبت هرکس با هر دیدگاهی با آن مواجه می شود، ناخودآگاه به تحسین وادار می شود، ولی همه بیننده ها واقف به علت این همه زیبایی نیستند.

5

برای درک این معنی، عمق بصیرت نیاز است؟ استفاده ی هدفمند از رنگ ترتیبی می آفریند که در نبودش آشفتگی در ذهن بیننده حاکم می شود و درک رنگ ها در معماری و هنر نشان دهنده ی آگاهی هوشمندانه از یکپارچگی کمی و کیفی است یکی از منابع اصلی این یکپارچگی را باید طبیعت دانست. (منبع: باغستانی، فهیمه، (1392

فنون اقلیمی به کار رفته در خانه های ایران

"خانه های چهار فصل: شیوه زندگی با شرایط اقلیمی فصول مختلف سال(شیوه حیاط مرکزی و ساختمان در چهار طرف حیاط)

درونگرایی: نپرداختن به ظاهر

جهت گیری: جهت استفاده از منابع و انرژی های طبیعی مثل (استفاده از نور خورشید، استفاده از بادهای مطلوب و...)

فرورفتن در دل خاک: جهت استفاده از ظرفیت حرارتی خاک در فصول مختلف سال

فضای سبز: ایجاد درختان و فضای سبز جهت زیبایی و تامین رطوبت محیط

استفاده از مصالح مناسب: مصالح بوم آورد با ظرفیت حرارتی متناسب با اقلیم

عایق کاری در معماری سنتی: استفاده از مصالح در دسترس و کم و زیاد کردن ضخامت دیوارها و کمترین نیاز به گرمایش و سرمایش" (منبع: عزیزی، ،فرشید ، تبریز، (1392

ویژگیهای اقلیم دشتی

از نظر آسایش انسان این اقلیم دارای تابستان های گرم و خشک و زمستان های سرد می باشد. در این مناطق پرهیز از سرمای زمستان و گرمای تابستان، هردو حائز اهمیت است. (منبع : طاهباز، منصوره، 1390، صفحه (93

6

گرما و سرما

7 تا 8 ماه از سال نیاز به سایه وجود دارد. درعین حال در 5 تا 6 ماه از این ایام، سایه به تنهائی کفایت نمی کند و استفاده مصالح مناسب و برودت تبخیری آب، شرایط آسایش را فراهم می نماید. در شبهای این ایام محدود 2 تا 3 ماه هوا مطبوع است و به راحتی میتوان از هوای آزاد برای خواب شبانه یا دیگر فعالیت ها بهره گرفت در شب های دیگر با استفاده از مصالح مناسب می توان به شرایط مطلوب در داخل ساختمان دست یافت. (منبع: طاهباز، منصوره، 1390، صفحه (93

رطوبت

در این اقلیم در مواقع گرم میزان رطوبت هوا در حدی است که می توان با استفاده از برودت تبخیری حاصل از سطوح آب و گیاه، هوا را خنک کرد. حد پوسیدگی چوب، ترکیب دمای 25 تا 35 درجه سانتیگراد و رطوبت نسبی 35 تا 50 درصد است. در بخش هائی که امکان وقوع این حد وجود دارد، می بایست برای حفاظت از چوب های ساختمانی چاره ای اندیشید. به طور حتم، شب های 1 تا 3 ماه از سال و احتمالا تا 5 ماه میعان رخ می دهد. بنابراین باید در انتخاب مصالح و عایق مناسب برای جلوگیری از صدمات حاصل از میعان دقت نمود در این منطقه شرجی اتفاق نمی افتد. (منبع : طاهباز، منصوره، 1390، صفحه (93

یخبندان

در 1 تا 2/5 ماه از سال یخبندان پیش می آید. در 1 تا 3 ماه نیز احتمال وقوع پدیده ذوب و انجماد وجود دارد که موجب تخریب مصالح ساختمانی تحت تاثیر رطوبت در هوای آزاد می گردد. در 4 تا 5 ماه از سال شب ها، دمای هوا به کمتر از 5 درجه سانتیگراد میرسد. توام شدن این شرایط با جریان باد، سوز سرد به همراه می آورد و مخل آسایش می شود که باید از آن پرهیز کرد. (منبع: طاهباز، منصوره، 1390، صفحه (93

باد و باران

در این اقلیم بارندگی ماهیانه بیشتر از 200 میلیمتر مشاهده نشده است. به دلیل بارندگی کم، مشکل کج باران وجود ندارد. (منبع: طاهباز، منصوره، 1390، صفحه (94

تابش خورشید

از نظر دریافت انرژی خورشیدی در این اقلیم در محدوده تابش زیاد و خیلی زیاد واقع شده است، لذا در انتخاب رنگ و جنس مصالح جداره های خارجی ساختمان و محیط پیرامون آن باید دقت شود تا از یک طرف مشکل رنگ پریدگی به وجود نیاید و از طرف دیگر بتوان از گرمای حاصل حداکثر استفاده را کرد. (منبع: طاهباز، منصوره، 1390، صفحه (94