بخشی از مقاله
چکیده
امروزه در شهر شهرکرد چندین خانه شاخص تاریخی وجود دارد، که تاکنون با وجود نقش، تنوع و ویژگی های خاص آن ها، مطالعات کاملی درباره این نمونه های با ارزش، صورت نگرفته است. به واسطه در معرض تخریب قرارگرفتن آنها، تغییر شیوه زندگی ، تعدد مالکین ، مهاجرت و به طور کلی از دست دادن جذابیت ها برای زندگی امروز، بررسی این گونه خانه ها ضروری است . بیشترین تعداد خانه های تاریخی موجود در شهرکرد، قاجاری می باشند.
هدف از مطالعه حاضر، بررسی ویژگی های فرهنگی، هنری، اقلیمی، زیبایی شناختی، فضای معماری، سبک معماری ، تزیینات و سازه ی خانه مرتضوی های شهرکرد؛ متعلق به دوره قاجاریه، است. این پژوهش با روش تحقیق تفسیری تاریخی و با مطالعات میدانی و مستند نگاری، نگارش شده است. نتایج حاصل از مطالعه ، مشخصات و نکات ارزنده معماری از تحلیل خانه مرتضوی های با بررسی ویژگی های معماری قاجاری این خانه در اقلیم سردو کوهستانی شهرکرد را نشان می دهد.
-1 مقدمه
خانه یکی از مباحث مهم معماری می باشد که کمتر به آن پرداخته می شود. واژه خانه که الان مصطلح است در گذشته به اتاق اطلاق می شده است. اتاق را وثاق می نامیدند و از واژه سرا به جای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن، استفاده می کردند - پیرنیا، 1392،. - 153 خانه یک کنش انسانی است و حتی در سخت ترین شرایط و در میان شدید ترین تنگنا ها و قیود فیزیکی و با تکنیک های محدود، انسان بازهم با چنان روش های متفاوتی اقدام به احداث بنا کرده است که آن ها را جز به عامل انتخاب، به چیز دیگری نمی توان نسبت داد؛ این موضوعی است که نقش ارزش های فرهنگی را روشن می سازد - راپاپورت،1388، . - 84-82 خانه به عنوان فضایی که انسان بیشترین وقت خود را در آن می گذراند همواره در نظر معماران جایگاه خاصی داشته است.
خانه به عنوان سرپناه و محل سکونت شناخته می شود و باید محیطی امن و سالم برای ساکنانش ایجاد کند - غفاری وبنایی،1390، 16و. - 15 خانه با مفاهیمی چون امنیت، محصوریت، انس والفت، تعلق،خاطره و ازاین قبیل رابط دارد. خانه متنی عجیب و چند بعدی است، به گونه ای که می توان در آن حضور انسان، روابط اجتماعی، آیین ها، فرهنگ و آداب ورسوم را دید وخواند - شیرازی، 1388،. - 33 با توجه به تحولات صورت گرفته در قرن اخیر، خانه های تاریخی به شدت در معرض تخریب و نابودی قرار دارند، این در حالی است که بخش عمده بافت های شهرهای تاریخی ایران را تشکیل می دهند.
بررسی ها نشان می دهد تاکنون مطالعات چندانی در مورد این خانه ها صورت نگرفته و شناخت جامعی نسبت به آنها وجود ندارد در صورتی که تدبر در آنها که براساس نیازهای انسان ایرانی و محیط ساخت، شکل گرفته اند، می تواند در رسیدن به الگوی مسکن مناسب ایرانیان سودمند باشد - قاسمی، معماریان، . - 1389 بنای تاریخی خانه مرتضوی های شهرکرد جز بناهای با ارزش دوره قاجاریه می باشد که در ضلع غربی مسجد جامع شهرکرد واقع شده، با توجه به تحقیقات به عمل آمده و سنگ نوشته موجود در منزل تاریخ ساخت بنا سال 1275هجری قمری 1237 - شمسی - و بانی آن سید احمد مرتضوی می باشد.
این بنا در زمره آثار با ارزش اواخر قاجاریه و اوایل دوره پهلوی به حساب می آید - میراث فرهنگی شهرکرد،. - 1393 خانه مرتضوی ها متناسب با اقلیم و شرایط آب وهوایی سرد و کوهستانی شهرکرد با معماری به سبک ایرانی در بافت قدیم شهرکرد ضلع غربی حمام و مسجد جامع شهرکرد طراحی و ساخته شده است که می تواند به حفاظت منظر آن کمک کند. در این پژوهش به شرح و توصیف خانه مرتضوی های شهرکرد در اقلیم سرد و کوهستانی این پهنه از ایران از منظر پیشینه، تاریخچه ساخت، الگوی شکلی، اقلیمی، فرهنگی و سازه و مصالح پرداخته می شود.
روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش تفسیری تاریخی است و با مطالعات میدانی و مستند نگاری، اطلاعات پژوهش گردآوری شده است. برای انجام تحقیق خانه ها تاریخی مرتضوی ها در شهرکرد به علت عدم ثبت این اثر گرانبها در آثار ملی و نبود مطالعات و شناخت کامل در مورد این خانه، قسمت اعظم اطلاعات پژوهش از میراث فرهنگی شهرکرد و با حضور در محله تاریخی ملت شهرکرد و مصاحبه با اساتید و ساکنان قدیمی محله ملت صورت گرفت همچنین از منابع اسنادی، شفاهی استفاده شد. در ابتدا برای شروع تحقیق احتیاج به نقشه بروز شهر بود پس از مشخص نمودن موقعیت اثر بر روی نقشه شهری و بازدید از محل،اقدامات مستندنگاری از اثر صورت پذیرفت، مدارک تصویری بنا، اطلاعات میدانی هم جمع آوری شده و در نهایت تدوین پژوهش صورت پذیرفت.
-2 موقعیت قرارگیری خانه مرتضوی های شهرکرد
شهرکرد یکی از شهرهای جنوب غربی ایران مرکز استان چهارمحال و بختیاری است. قدمت شهرکرد را بطور دقیق نمی توان تعیین کرد با این وجود اماکن مذهبی مثل امامزاده حکیمه خاتون و حلیمه خاتون - ع - و مسجد اتابکان با نحوه معماری خود که در قلب بافت سنتی شهرکرد واقع شده اند، قدمت شهرکرد را به دوره حکومت » اتابکان لر بزرگ« در قرن هفتم هجری میرسانند. بر اساس یافتههای باستانشناسی و به خصوص توجه به استقرار تپه های باستانی مربوط به هزارههای پیش از میلاد مسیح - ع - ، در محدوده این شهر می توان قدمتی در حد هزارههای مذکور برای استقرار بشر وآغاز تمدن جهت آن منظور نمود - آهنجیده، . - 1385 از شهرکرد همواره به عنوان یکی از سردترین شهرهای کشور در گزارشات هواشناسی نام برده می شود، اقلیم این منطقه منطقه سرد و کوهستانی است و بارندگی و برف نسبت به سایر نقاط مجاور بیشتر است.
در گذشته هر محله واجد مجوعه ای از عناصر فضایی بود که به آن استقلال می بخشید و آنرا نسبت به محله های دیگر خود کفا می کند و شامل فضاهایی مانند بازارهای محلی، مسجد، حمام، مدرسه، ... بود. عمده عناصر تشکیل دهنده هر محله خانه هایی بود که به عنوان یک سلول تشکیل دهنده شهری یک یا چند خانوار را در خود جای می داد و بافت مسکونی در محله را تشکیل می داد - پورزرگر،1390، . - 108خانه تاریخی مرتضوی ها در شهر شهرکرد، محله ملت، خیابان ملت کوچه 53، و در ضلع غربی حمام و مسجد جامع شهرکرد واقع شده است. محله ملت شهرکرد بافت تاریخی و قدیمی شهر بوده و بناهای ارزشمندی در آن قرار دارد. - شکل - 1
-3 تاریخچه ساخت خانه مرتضوی های شهرکرد
خانه های اشرافی در شهرکرد بیشتر توسط متولمین، خوانین، کدخدایان، یا کسانی که دارای و ذوق هنری اشرافی بوده اند، به سبک و معماری بهتر و بالاتری از قلعه های محلی ساخته شده اند - بنی طالبی دهکردی،. - 1390 قدمت خانه مرتضوی مربوط به دوره قاجار و وجه تسمیه نام آن مربوط به خانواده مرتضوی می باشد . طبق کتیبه قرار داده شده بر بالای ورودی این بنا در سال 1275 هجری قمری و به دست سید احمد مرتضوی پدر خانواده و بزرگ خاندان ساخته شده است.
از معماران آن زمان که در ساخت خانه نقش داشته اند می توان به استاد حاجی بزرگ، استاد معتمدی و کربلایی میرزا حسن رستگاری نام برد. آثار و شواهد نشان می دهد این بنا عملکردی به جز سکونت نمی توانسته داشته باشد.این بنا تقریبا همزمان با بنای مسجد جامع ساخته شده است و قسمتی از گوشه شرقی حیاط بیرونی را به ساخت سه چشمه مستراح و وضوخانه برای استفاده نمازگزاران اختصاص داده بوده اند. در این دوره هشتی داخل کوچه به دو دالان ختم می شده، یکی به حیاط و دیگری به باربند اصطبل،از این دوره تنها جبهه جنوبی سالم مانده است.
در دوره پهلوی اول با توجه به تغییر کردن سبک معماری بناهای جدید مالک خانه سعی در ایجاد تغییراتی در بنا می کند به طوری که جبهه شمالی را بازسازی کرده و در جبهه شرقی و غربی تغییراتی به وجود می آورد. جبهه شرقی با تغییر نما رو به رو می شود، پنجره ها و درها به حالت قفقازی در آمده و قوس ها را حذف می کنند، دوره انحطاط خانه از اوایل انقلاب آغاز می شود و بنا از سوی صاحبان مورد بی مهری قرار می گیرد، در دهه 1360به علت اینکه طبقه دوم جبهه رو به روی بنا در حال ریزش بوده است اهالی از بیم آنکه آوار شدن ناگهانی بنا سبب رساندن آسیب هایی به مسجد نشود و نیز باعث رسیدن صدماتی به اهالی محل نشود با همکاری شهرداری طبقه دوم و قسمت اصطبل و اتاقهای رو به مسجد را تخریب می کنند. در فاصله چند سال پیش از آن طبقه دوم جبهه شمالی تخریب شده بود - میراث فرهنگی شهرکرد،. - 1393
-4 الگوی شکلی خانه مرتضوی های شهرکرد
شواهد تاریخی معماری شهرکرد نشان می دهد که الگوی رایج معماری شهرکرد درونگرا و با سازماندهی حیاط مرکزی بوده است. خانه مرتضوی شامل دو بخش اندرونی و بیرونی و باربند تشکیل شده که قسمت اندرونی هم اکنون مسکونی می باشد و قسمت بیرونی به کارگاه لحاف دوزی تبدیل شده است.بخش بیرونی شامل 3 اتاق و 3 پستو در انتهای آن است و یک ایوان که در جلوی این اتاق ها به عنوان فضاهای نیمه باز واقع است. این بخش دارای یک حیاط نیز بوده است.
