بخشی از مقاله
چکیده
هرسین پیشینهای به درازای تاریخ دارد و آثار بجای مانده از ادوار مختلف گواه این مدعاست. با این حال، نام این شهر در آثار و منابع مکتوب کمتر به چشم میخورد، حال آنکه دیگر شهرهای کرمانشاه سیمایی روشنتر از هرسین در گستره تاریخ دارند. قرار گرفتن در مسیر راههای تجاری و زیارتی، شهرهایی مانند صحنه و کنگاور را توسعه و کانون توجه ماموران سیاسی، سیاحان، زائران و بازرگانان داخلی و خارجی قرار داد.
باوجود اینکه هرسین ویژگی شهرهای مذکور را نداشت اما پا به پای آنها توسعه یافت و به تدریج کانون توجه قرار گرفت.در این پژوهش، با تکیه بر منابع تاریخی و جغرافیایی و مهمتر از همه اسناد نویافته، با روش توصیفی- تحلیلی سعی شده است ضمن تشریح روند شکلگیری هرسین به این سوال پاسخ داده شود که چه عواملی منجر به توسعه این شهر در دوران قاجاریه شد.
براساس یافتههای این پژوهش، هرسین با توجه به جغرافیای طبیعی خاص خود یعنی دارا بودن منابع آبی،
کشاورزی و مراتع غنی بستر مناسبی برای جذب نیروی انسانی اطراف خود شد و افزایش جمعیت به شکلگیری و توسعه این شهر در دوران قاجاریه انجامید.
مقدمه
موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی در کنار جنبههای انسانی از عوامل مهم در شکلگیری و توسعه شهرها و روستاها هستند. این عوامل رابطه ای تنگاتنگ باهم دارند و بدون توجه به هریک از آنها امکان بررسی سیر توسعه یا عدم توسعه یک شهر یا روستا وجود ندارد. کرمانشاه و برخی شهرهای آن از جمله کنگاور و صحنه متاثر از قرار گرفتن در مسیر راههای تجاری و زیارتی روند توسعه خود را طی کرده اند.
عبورومرور کاروانهای زیارتی و تجاری باعث رونق اقتصادی و در نتیجه به جابجایی جمعیت، توسعه و گسترش آن مناطق منجر شد. البته این رونق اقتصادی و توسعه مستمر و همیشگی نبود و از آنجا که مناطق غربی همجوار دولت عثمانی بودند، جنگهای متوالی و ناامنی متاثر از آن و نیز حضور و پراکندگی بسیاری از عشایر و منازعات میان آنها روند توسعه را مقطعی و در مواقعی با رکود مواجه میکرد.
هرسین یکی از شهرهای مهم استان کرمانشاه است که موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی متفاوتی با دیگر شهرهای این استان دارد. این شهر در مسیر شاهراه بغداد به تهران و راه زیارتی به سمت عتبات عالیات و مکه قرار نگرفته است و نسبت به این راهها وضعیتی حاشیهای دارد. این وضعیت باعث کمبود منابع تاریخی مکتوب درباره هرسین شده است؛ این در حالی است که توصیف اوضاع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی شهرهایی مانند کرمانشاه، کنگاور و صحنه در بسیاری از کتابهای نگارش یافته توسط جغرافی-نویسان، سیاحان، ماموران سیاسی، بازرگانان و زائران وجود دارد. بر همین اساس، تاریخ شهرهای مذکور بسیار روشنتر از هرسین بوده و میتوان ادعا کرد که لایهای از غبار بخش عظیمی از تاریخ کهن هرسین رافرا گرفته است.این مقال اندک تلاشیست در زدودن بخشی از این غبار.
مهمترین اثر، یا به معنای دقیقتر تنها اثر نگارش شده در مورد تاریخ هرسین کتاب »هرسین در گستره تاریخ1« اثر کیومرث رحیمی است. نویسنده در این کتاب اطلاعاتی از تحولات تاریخی، فرهنگی واجتماعی شهر هرسین را در یک دوره طولانی - از آغاز شکلگیری تا پایان جنگ تحمیلی- گردآوری کرده است. بُن مایه و هسته اصلی این اثر از کتاب »جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان2« نوشته محمدعلی سلطانی اخذ شده است. با وجود زحمات نویسنده در راه نگارش این کتاب، همچنان بخشهای زیادی از تاریخ هرسین در هالهای از ابهام قرار دارد و نگارش اثری جامع و مانع در این خصوص ضروری به نظر میرسد.
روند توسعه هرسین در دوران قاجاریه سوال اصلی این پژوهش است.3 به منظور پاسخگویی به این پرسش منابع تاریخی و جغرافیایی و نیز اسناد تاریخی نویافته با روشی توصیفی- تحلیلی مورد بررسی قرار میگیرند. بنابر فرضیه نگارنده، موقعیت استراتژیک و عوامل طبیعی و نیز فراهم بودن بستر جذب عشایر کاکاوند، توسعه این شهر را در دوران قاجاریه رقم زده است.
وجه تسمیه هرسین
دیدگاههای مختلفی که تاکنون درباره وجه تسمیه هرسین ارائه شدهاند، غیرعلمی و فاقد مبنای صحیح هستند. ادعاهایی چون روایت انتخاب قلعه این شهر توسط یکی از شاهان ساسانی از میان سه قلعه و پدید آمدن واژه » هر سه این« در پی این انتخاب و روایت اعرابی که نام حصین - معرب هرسین- را بر قلعه مستحکم این شهر نهادند
یا دیدگاهی که هرسین را مشابه قرمسین و نام آن را برگرفته از نام خدایان یا شاهان ایران باستان میداند. پایه و اساس علمی ندارند. پر واضح است که اسامی امروزی را نمیتوان به طور کامل بازمانده از گذشتههای دوری چون دوران باستان دانست؛ برای مثال، قرمسین اسمی است که مورخان و جغرافینویسان اسلامی بر کرمانشاه گذاشته اند و تاسیس آن را بر اساس روایات به پادشاهان ساسانی نسبت دادهاند؛ حال آنکه در تحقیقات جدید ثابت شده است که نام این شهر »کرماشان« به معنای »سرزمین کوهستانی« بوده و قرمسین معرب آن است
دیدگاهی نیز اسامیای مانند هرسین را ساخته شده از ترکیب »هر« به معنای »آب« و واژه »سین« به عنوان واژهای تزئینی دانسته است که با توجه به منابع آبی غنی این شهر از جمله سراب آن ادعایی قابل تاملتر به نظر میرسد. به طور کلی، اگر بپذیریم که اسامی کنونی اغلب شهرها معرب یا تغییر یافته اسامی پیشین خود هستند، پس نمیتوان تنها براساس نام کنونی این شهرها وجه تسمیه صحیح آنها را به دست آورد. در نتیجه، هر چهار ادعای مذکور درباره وجه تسمیه هرسین را میتوان فاقد مبنای علمی دانست و به نظر میرسد کشف این ابهام با توجه به منابع موجود و تکیهصِرف به منابع تاریخی امکانپذیر نیست.
