بخشی از مقاله
چکیده
توسعه پایدار حالت تعادل و توزان میان ابعاد مختلف توسعه است که هدف آن بهبود بخشیدن به شرایط کیفی زندگی انسان است. دستیابی به توسعه پایدار شهری بهمنظور بهرهبرداری مناسب از منابع و ایجاد رابطه متعادل و متوزان میان انسان، اجتماع و طبیعت، هدف نهایی برنامهریزان و مدیران توسعه شهری است. لذا، در این مطالعه به بررسی شناخت شاخصهای پایداری در نظام شهری و توسعه ناحیهای در شهر زابل پرداخته شده است.
روش تحقیق تحلیلی و مبتنی بر مطالعات کتابخانهای و اسنادی و میدانی است. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات نیز از مدل ELECTRE استفاده شده است. براساس نتایج شاخص کالبدی با وزن بهدستآمده 0/56، شاخص خدمات شهری با وزن بهدستآمده 0/26 و شاخص اجتماعی با وزن بهدستآمده 0/18 بالاترین و پایینترین وزنها را دارد. همچنین براساسِ نتایجِ رتبهبندیِ شاخصها در نواحی شهری زابل، ناحیه دو و سه و پنج بیشترین پایداری را نسبت به نواحی شهری یک و چهار در شاخصهای اجتماعی و کالبدی و خدمات شهری دارد.
مقدمه
توسعه پایدار یکی از جامعترین مفاهیم در دهههای اخیر است. این واژه در مفهوم گسترده آن بهمعنی اداره و بهرهبرداری صحیح و کارا از منابع مالی، نیروی انسانی و... برای دستیابی به الگوی مصرف مطلوب است که با بهکارگیری امکانات فنی و ساختار و تشکیلات مناسب برای رفع نیاز نسل امروز و آینده بهطور رضایتبخش امکانپذیر میشود. در چند دهه معاصر، توسعه سریع شهری ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، محیطی و... زندگی بشر را تحت تأثیر قرار داده است. لذا مطرح شدن توسعه پایدار بهعنوان شعار اصلی هزاره سوم نیز ناشی از اثرات شهرها بر گستره زیست و ابعاد مختلف زندگی انسانی است. بدون شک بحث از پایداری و توسعه پایدار بدون توجه به شهرها و شهرنشینی بیمعنا خواهد بود. شهرها عامل اصلی ایجادکننده ناپایداری در جهاناند و درواقع پایداری شهری و پایداری جهانی هردو مفهومی واحد هستند
توسعه پایدار شهری در دهههای اخیر به الگوواره نوین و مسلطی در برنامهریزی شهری تبدیل شده است و هرگونه برنامهریزی در شهر چنانچه با رویکرد توسعه پایدار طراحی و تدوین نشود، عملاً در دسترسی به اهداف مدنظر با موفقیت کمتری مواجه خواهد بود. نظریه توسعه پایدار و توسعه پایدار شهری و ناحیهای مستلزم تغییر زیرساختهای سیاسی، اجتماعی، کالبدی و اقتصادی است که باید مدیریت و برنامهریزی توسعه شهری و ناحیهای بر مبنای چارچوب اصول توسعه پایدار فراهم شود
توسعه پایدار شعار اصلی هزاره سوم و پارادایم نوین در ادبیات نظری و علمی رایج در باب توسعه و برنامهریزی شهری بوده است
مشکلی که امروزه در پیشِروی برنامهریزان شهری قرار دارد، چگونگی اعمال سیاستها و برنامههای پایدار شهری و ترسیم جلوههای این پایداری در شهرهاست. نیل به چنین شرایطی، نیازمند جهت دادن به هدفها و برنامههای اجرایی، اصلاح وضعیت ساختارها و مدیریتهای مرتبط در اداره امور شهرهاست. به تعبیر دیگر، سطح قابل قبول و بالای رشد اقتصادی و اشتغال، پیشرفت اجتماعی، و حفاظت از محیط شهری جنبههای دیگر پایداری شهری را تشکیل میدهد. پایداری شهری برنامه پیشرفت اجتماعی است که میکوشد نیازهای ساکنان شهرها را بشناسد و از منابع محیطی حفاظت کند و منابع اقتصادی و اجتماعی حاصل از آن را در همه سطوح شهری تعمیم دهد
با رشد سریع جمعیت جهان و تمرکز آن در شهرها، مفهوم توسعه پایدار شهری بهعنوان مؤلفه اساسی تأثیرگذار بر چشمانداز بلندمدت جوامع انسانی مطرح شد
پیدایش انقلاب صنعتی، افزایش سطح زندگی، ابداع اتومبیل، و پیشرفت تکنولوژی حمل و نقل موجب رشد بیش از اندازه شهرها پس از جنگ جهانی شده است. بهگونهایکه مشکلات زیستمحیطی، آلودگی، ترافیک، فقر، بدمسکنی و... در شهرها بهوجود آمده است. در دهه 1990 در واکنش به این مسائل نظریه توسعه پایدار شکل گرفت
رسوخ و نفوذ فرهنگ سرمایهداری در جهان سوم ازجمله ایران گرایش به صنعتی شدن را بهدنبال داشت و صنعت مونتاژ و وابسته بهعنوان نماد بارز آن عوارض و ضایعات جبرانناپذیری را در ساختار اقتصادی-اجتماعی جامعه ایران برجای گذاشت؛ ازجمله پیامدهای آن تمرکز شهری ناهمگون و رشد شتابان جمعیت شهری در اثر مهاجرت گسترده از روستا به شهر است؛ روندی که در حقیقت موجب انتقال جمعتی عمدتاً فقیر به شهرها میشود. بهطور کلی دگرگونیهای اقتصادی و اجتماعی و سیاسی در سده اخیر باعث تحولاتی در شهرنشینی کشور شده است. اثرات این دگرگونیها در تحول شکل کالبدی و توسعه فضایی شهرها تبلور یافته که پیامد مناسبی را در شهرهای کشور نداشته است.
آشنایی با ویژگیهای گوناگون شهر و تحولات آن در عصر کنونی یکی از ضروریات دنیای امروزی است. در این زمینه جغرافیا با بینش همهجانبه و کلی نگری خود ازجمله علومی است که میتواند با شیوه خاص شهر را مطالعه و بررسی کند. شهر سیستمی چند بعدی و پیچیده از زیر سیستمهای کالبدی، اقتصادی و اجتماعی و در حقیقت تبلور کالبدی روابط اجتماعی و اقتصادی در اجتماعات انسانی است . انسانها با سازمان دادن سکونتگاههای جمعی سعی داشتهاند تا نیازهای گوناگون خویش را برطرف سازند. با شناخت دقیق ظرفیتها و قوتها و تنگناها ضعفها و عوامل ایجادکننده بیتوازنیها، میتوان سیاستها و برنامههای را جهت رفع مشکلات ساختار اقتصادی و اجتماعی شهری و در نهایت ابعاد و اصول پایدار شهری تدوین کرد.
هدف پژوهش حاضر تحلیلی بر شناخت ابعاد پایداری در نظام شهری و توسعه ناحیهای - مورد مطالعه: شهر زابل - است.
پیشینه تحقیق
علیان و همکاران - 1396 - ، در پژوهشی به ارزیابی سطوح پایداری شهری با استفاده از منطق فازی در سامانه اطلاعات جغرافیایی - نمونه موردی: شهر یزد - پرداختهاند. نتایج حاصل نشان میدهد، براساس شاخصهای منتخب، وضعیت پایداری در محلات قسمت مرکزی شهر و ناحیه 2، در وضعیت مناسبتری ازنظر برخورداری و دسترسی به مراکز آموزشی، ورزشی و کاربریهای تجاری-خدماتی است. محلات متمایل به حاشیه شهر به دلیل برخورداری کمتر از شاخصهای مورد بررسی وضعیت پایداری کمتری دارند و محلات حاشیه شهر بهویژه قسمتهای جنوب شرقی و شمالی در وضعیت ناپایداری هستند.
عبدالهی - 1396 - در پژوهشی به سنجش و ارزیابی پایداری شهری در کرمان با استفاده از راهکارهای ANP، Topsis،SAW پرداخته است. براساس یافتههای بهدستآمده از روش ANP، معیارهای اقتصادی با 0,254، زیربنایی با 0,251، اجتماعی با 0,162، زیستی با 0,125 و معیار کالبدی با 0,35 به ترتیب بالاترین مقادیر را ازنظر سطوح پایداری به خود اختصاص دادهاند. بر همین اساس ناحیه 2 با 0,491، ناحیه 1 با 0,302، ناحیه 4 با 0,213 و در نهایت ناحیه 3 با 0,211 اولویتهای اول تا چهارم را دارند.
نتایج به دست آمده از روش SAW نیز بیانگر این مهم است که ازبین معیارهای مؤثر در سطوح پایداری شهر کرمان، معیار زیستی با 0 ,26، اجتماعی و کالبدی با 0,23، اقتصادی با 0,18 و زیربنایی با 0,07 به ترتیب بیشترین وزن را دارند و ناحیه 2 با 0,73، ناحیه 1 با 0,63، ناحیه 3 با 0,55 و ناحیه 4 با 0,53 به ترتیب اولویتهای اول تا چهارم را دارند. در ادامه یافتههای تحقیق، براساس نتایج بهدستآمده از روش TOPSIS ناحیه 1 با 0,783، ناحیه 4 با 0,743، ناحیه 2 با 0,591 و ناحیه 3 با 0,170 به ترتیب اولویتهای اول تا چهارم را دارد.
صیادبیدهندی و همکاران - 1396 - در پژوهشی به بررسی تحلیل عوامل مؤثر بر پایداری شهری - مطالعه موردی: شهر اردبیل - پرداختهاند. براساس نتایج عامل اول - طراحی محیطی - با مقدار ویژه 21,676 - 5,636 درصد واریانس - بیشترین نقش را در تبیین واریانس کل عوامل موثر بر پایداری شهری ایفا میکند. بعد از آن عامل اجتماعی با مقدار ویژه 14,259 - 3,707 درصد واریانس - در جایگاه دوم، عامل مدیریتی با مقدار ویژه 14,212 - 3,695 درصد واریانس - در جایگاه سوم، عامل اقتصادی-زیربنایی با مقدار ویژه 9,518 - 2,475 درصد واریانس - در جایگاه چهارم و سرانجام عامل زیستمحیطی با مقدار ویژه 8,394 - 2,183 درصد واریانس - در جایگاه پنجم عوامل مؤثر بر پایداری شهری قرار دارند.
حسینی و همکاران - 1392 - در پژوهشی به بررسی پایداری شهری بر بنیان توسعه مشارکت شهروندی - مطالعه موردی: شهر سبزوار - پرداختهاند . یافتههای حاصل از این پژوهش، گویای آن است که:
- 1 میان نوع تصرف واحد مسکونی - احساس مالکیت - و علاقه شهروندان به مشارکت در مدیریت شهری رابطه معناداری وجود دارد.
- 2 بین تعداد سالهای سکونت در شهر / محله و مشارکت شهروندان در مدیریت و برنامهریزی توسعه شهر رابطه معناداری وجود دارد.
- 3 بین متغیر سن شهروندان و مشارکت آنان در فرایند برنامهریزیها و تصمیمگیریهای مدیریت توسعه شهر رابطه معناداری وجود ندارد.
- 4 میان سطح تحصیلات شهروندان و تمایل آنان به مشارکت در امور شهر رابطه معناداری وجود ندارد.
- 5 میان مشارکت شهروندان در مدیریت شهری و سطح همبستگی اجتماعی شهروندان - محله، ناحیه یا شهر - ، ایجاد و بهبود احساس تعلق مکانی، افزایش میزان احساس امنیت عمومی و اجتماعی و میزان رضایتمندی شهروند از زندگی خود، ارتباط معنادار و مثبتی وجود دارد. درنهایت برای بهبود و ارتقای سطح تمایل و علاقه شهروندان برای مشارکت در امور شهری پیشنهادهایی ارائه شده است.
رازدشت و همکاران - 1391 - در پژوهشی به بررسی و مقایسه شاخصهای پایداری شهر کوچک دهدشت با متوسط نظام شهری کشور با تأکید بر توسعه پایدار شهری پرداختهاند. براساس یافتههای پژوهش شهر دهدشت بهلحاظ شاخصهای توسعه پایدار - زیستمحیطی، اقتصادی، اجتماعی، و کالبدی - عملکرد مناسبی نسبتبه متوسط نظام شهری کشور ندارد.
ونگ و یانگ - weng & yang, 2003 - در مقالهای با عنوان »یک رویکرد ارزیابی پایداری برای اکوسیستم شهر گوانگجو« با استفاده از روش ارزیابی ترکیبی چندمرحلهای فازی و سه شاخص کلی اقتصادی، اجتماعی، طبیعی و زیرشاخصهای کمیت اقتصادی، کیفیت جمعیت، رفاه روحی، رفاه مادی و شرایط محیطی، به ارزیابی ابعاد پایداری در شهر گوانگجوی چین بین سالهای 1986 تا 1995 پرداخته اند.
