مقاله عنوان مقاله : تحلیل نقش آمایش سرزمین در اجرای موفق پدافند غیرعامل

بخشی از مقاله

عنوان مقاله: تحلیل نقش آمایش سرزمین در اجرای موفق پدافند غیرعامل

چکیده

دفاع از سرزمین در مقیاس ملی، منطقهای و جهانی و تامین امنیت منطقه جغرافیایی مورد نظر، افزون بر محتوای سیاسی و جغرافیایی آن، دفاع از موجودیت های تثبیت یافته فضا نیز میباشد و رابطه بین امنیت و انسان و فضا و فعالیت، از مولفههای اساسی در طرحهای آمایش است که به تثبیت و پایداری توسعه و امنیت میانجامد. توجه داشتن به مولفههای سرزمینی و انسانی که در اصطلاح به آن آمایش سرزمینی اطلاق میگردد میتواند مرتفع کننده بسیاری از معضلات فراروی امنیت نواحی سرزمینی بوده و به تبع آن ضریب امنیت مناطق مد نظر را ارتقا دهد و در همین راستا بررسی و اتخاذ راه کار مقابلهای مناسب
برای این مقوله، ضرورتی غیرقابل انکار بوده که یکی از راه کارهای موجود بهرهگیری از قابلیت پدافند غیرعامل به عنوان یکی
از مؤثرترین و پایدارترین روشهای دفاع در مقابل تهدیدات است. لذا در این مقاله تلاش گردیده که با استفاده از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی به تبیین مفاهیم پدافند غیرعامل و اهداف آن و آمایش سرزمینی و خصیصههای مختلف آن و جایگاه تدوین سند آمایش سرزمینی در پدافند غیرعامل و ارتباط میان این دو در مباحث امنیتی پرداخته شود، تا با بهرهگیری از اطلاعات مکتسبه از روشهای کتابخانهای، منابع اینترنتی و تا حدودی اطلاعات میدانی، در نهایت این نتیجه تحصیل گردید که "توجه به مقوله آمایش سرزمینی و مد نظر داشتن توامان خصیصههای جغرافیای سرزمینی و انسانی در برنامهریزیهای

مدنظر، تا حدود زیادی بسترهای اجرا کننده پدافند غیرعامل در مناطق جغرافیایی را فراهم میآورد".

واژگان کلیدی: آمایش، آمایش سرزمینی، پدافند غیرعامل، امنیت.

-1 مقدمه

امروزه پدافند غیر عامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روشهای دفاع در مقابل تهدیدات، همواره مد نظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است و حتی کشورهای برخوردار از توان نظامی بسیار بالا همچون ایالات متحده آمریکا و شوروی سابق نیز به سبب مزایای فراوان بهرهبرداری از پدافند غیرعامل، به این مقوله توجه ویژهای داشتهاند به طوری که کشوری مانند سویس با وجود بیطرفی در دو جنگ جهانی و مواجه نبودن با تهدید، نگرش جدی به پدافند غیرعامل داشته و تهیه زیرساختهای لازم برای این بحث را در سرلوحه اقدامات در دست انجام خود قرار داده است.

آمایش سرزمین که به مفهوم "تنظیم رابطه بین انسان، فضا و فعالیتهای انسان در فضا" تعریف شده است نیز در دهههای اخیر به شاخهای مختلط از علوم متعدد تبدیل گردیده و بهره گرفتن از آن در زمان فعلی مستلزم به کار گرفتن فن آوریهای روز دنیا و دخیل نمودن آخرین دستاوردهای علمی است و بر همین اساس طرحریزی و مبنا قرار دادن رویکرد آمایش سرزمینی موجب صرفهجویی در هزینهها و به حداقل رساندن اعتبارات مورد نیاز برای اجرای یک طرح پدافند غیرعامل میگردد.

در واقع آمایش سرزمین به جمعیت و فضا، مدیریت فضا شامل نظام شهری، آبادیها و روستاها، نظام شبکههای ترابری میان شهر و روستا و نظام نواحی اشاره داشته که البته این وظیفه تنها مختص مباحث عمرانی و شهری نبوده و به سایر علوم نظامی، امنیتی و ... نیز قابل تعمیم بوده و در صورت شناخت و درک صحیح از آمایش سرزمینی و تنظیم صحیح رابطه انسان و فعالیتهای انسان در فضا، با رویکردی کلی و جامعنگر و بلندمدت در برنامهریزی می توان برنامه های کلانی همچون سلسله اقدامات پدافند غیرعامل را با موفقیت به منصه اجرا درآورد بنابراین آمایش سرزمین وظیفه تنظیم و هماهنگسازی راهبردها و جهتگیریهای کلی را به عهده داشته و تدوین سیاستهای اجرایی و برنامههای عملیاتی مرتبط با پدافند غیرعامل در بستر جغرافیایی به عهده بخشهای اجرایی است که این قسمت از کار بر عهده ارگانها و سازمانهای مختلف دولتی (مانند دستگاههای نظامی و امنیتی) و حتی بخشهای غیردولتی (مانند شرکتها و مراکز تولیدی و صنعتی) قرار دارد.

لذا در این نوشته بر آن هستیم تا با شناخت دقیق از چیستی پدافند غیرعامل و ویژگیهای آن و نیز آشنایی با مفهوم آمایش و آمایش سرزمینی و مولفهها و شاخصهای تشکیل دهنده آن، ارتباطی سازنده میان این دو مبحث برقرار نماییم تا با استفاده از رابطه ایجاد شده، از مولفههای آمایش سرزمینی به عنوان یکی از عوامل بستر ساز پدافند غیرعامل، بهرهبرداری نماییم تا از این طریق گامی در راستای تامین امنیت مناطق جغرافیایی برداشته باشیم و در نهایت به این فرضیه که توجه به مقوله آمایش سرزمینی و مد نظر داشتن توامان خصیصههای جغرافیای سرزمینی و انسانی در برنامهریزیهای مدنظر، تا حدود زیادی بسترهای اجرا کننده پدافند غیرعامل در مناطق جغرافیایی را فراهم میآورد"، به صورت مستند و مستدل پاسخ دهیم.

1-2 روش تحقیق: این تحقیق از نوع تحلیلی - توصیفی بوده و با استفاده از اسناد و مدارک کتابخانهای و بررسیهای میدانی نویسنده از صاحب نظران و برخی مسوولین کشوری و فرماندهان لشکری مطلع در زمینه امور پدافند غیرعامل انجام شده است.

2-2 هدف تحقیق: هدف از انجام تحقیق یادشده تبیین مفاهیم پدافند غیرعامل و اهداف آن و شناخت مولفههای آمایش سرزمینی و تاثیر مولفهها و شاخصهای مذکور در انجام مطلوب و هر چه بهتر پدافند غیرعامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روشهای دفاع در مقابل تهدیدات است.

3-2 مشکلات و محدودیت های تحقیق: این تحقیق با توجه به این که نیازمند آشنایی با دو مبحث تخصصی آمایش سرزمینی و پدافند غیرعامل بوده، به لحاظ محتوایی جنبه امنیتی داشته و به همین علت با مشکلات خاصی همراه بود که برخی از آنها عبارتند از:

- نبود فرصت لازم برای محقق به منظور تهیه و توزیع پرسشنامه، به منظور نظرسنجی از اقشار متخصص جامعه در ارتباط با تاثیر آمایش سرزمینی در پدافند غیرعامل.
- محدودیت و موانع موجود در مراجعه به سایتهای اینترنتی پیرامون موضوعات و تحقیقات ارزشمند میدانی مرتبط با پدافند غیرعامل و آمایش سرزمینی.

- همچنین یکی دیگر از مشکلات فرا روی محقق، در دسترس نبودن منابع تحقیقاتی مورد نیاز به علت سکونت وی در منطقهای محروم و دشواری در برقراری ارتباط با اساتید مرتبط با موضوع و صاحب نظران فن و استفاده از نظرات و رهنمودهای سازنده این عزیزان به منظور هر چه پربارتر نمودن محتویات تحقیق بوده است.

-3 چیستی و چرایی پدافند غیر عامل

پدافند غیرعامل عبارت است از مجموعه اقدامهای غیرمسلحانه ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیبپذیری، تداوم فعالیتهای ضروری، ارتقای پایداری ملی و آسان شدن مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدامهای نظامی دشمن میگردد. (مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام) (اسکندری، (1389:44

پدافند غیرعامل به مجموعه اقدامهایی گفته میشود که مستلزم به کارگیری جنگ افزار نبوده و با اجرای آن میتوان از وارد شدن خسارتهای مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس نظامی، غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری کرده و یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. (خواجه امیری، (11 :1388

در تعریف دیگری از پدافند غیرعامل آمده است: به مجموعه اقدام هایی که انجام میشود تا در صورت بروز جنگ، خسارتهای احتمالی به حداقل میزان ممکن برسد پدافند غیر عامل گفته می شود. هدف از اجرای طرح های پدافند غیر عامل کاستن از آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تجهیزات حیاتی و حساس و مهم کشور علی رغم حملات خصمانه و مخرب دشمن و استمرار فعالیت ها و خدمات و تامین نیازهای حیاتی و تداوم اداره کشور در شرایط بحرانی ناشی از جنگ است. (صدر، (1387:26

پدافند غیرعامل از یک سو توان دفاعی را در زمان بحران افزایش میدهد و از سوی دیگر، پیامدهای بحران را کاهش داده و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم می کند. (عابدینی و همکاران، (1386:5 به کارگیری تهمیدها و ملاحظههای پدافند غیرعامل علاوه برکاهش شدید هزینه ها، کارایی دفاعی طرح ها، اهداف و پروژه ها را در زمان تهاجم دشمن بسیار افزایش خواهد داد. (محمدی و موحدی صفت، (130 :1387 (محمدی، علی و موحدی صفت، محمدرضا، 1387، طراحی مراکز داده با رویکرد پدافند غیرعامل ، ماهنامه نگرش راهبردی، شماره 92
مطابق قانون برنامه چهارم توسعه، یکی از محورهای اساسی موضوع امنیت ملی، بحث پدافند غیر عامل است. با عنایت به این که این موضوع از مباحثی است که دانش فنی آن در داخل کشور در حال شکل گیری است، شناخت دقیق تر مفاهیم و جایگاه این مبحث می تواند اقدامی موثر در این باره باشد. توجه به وجود زمینه تهدیدهای بالقوه و خطرهایی که امنیت ملی ، استقلال و تمامیت ارضی کشور را نشانه گرفته، ضرورت عقلی دفاع به صورت کامل مشهود است. آمار و سوابق جنگ های گذشته نشان می دهد پدافند غیرعامل در حال حاضر به تنهایی قادر به مقابله با سلاح های پیشرفته و مخرب آفندی برای جلوگیری از اثرهای ویرانگر آن ها بر مراکز حیاتی و حساس و نیروی انسانی نیستند به این علت به کارگیری اصول و معیارهای پدافند غیرعامل می تواند به زنجیره دفاعی، کمکی شایان توجه و موثر نماید.

همچنین پدافند غیرعامل را میتوان از زاویه مدیریت بحران مورد تحلیل قرار داد و یا آن را با رویکرد آسیبپذیری میتوان بررسی نمود که در این صورت شناخت جایگاه هایی که به عنوان نقطه ضعف سامانه هستند، به عنوان ورودی سامانه محسوب میگردند و در نهایت ضلع دیگر مباحث پدافند غیرعامل بحثهای ایجاد ایمنی و امنیت عمومی است که به صورت آموزش و همکاری همگانی متبلور میگردد. (حبیبیان و عسگری، (32 :1391

-4 اهداف بهرهگیری از دفاع غیر عامل

به کارگیری پدافند غیر عامل نیز مانند هر اقدام و تلاش دیگری، دارای اهداف مشخص و با برنامهریزی قبلی انجام میپذیرد که در زیر به برخی از مهمترین این اهداف اشاره خواهیم نمود:

-1 کاهش قابلیت و توانایی سامانههای شناسایی، هدفیابی و دقتگیری تسلیحات آفندی دشمن.

-2 تقلیل آسیبپذیری و کاهش خسارات و صدمات تاسیسات، تجهیزات و نیروی انسانی مراکز حیاتی، حساس و مهم نظامی و غیر نظامی کشور در برابر تهدیدات و حملات دشمن.

-3 حفظ سرمایههای کلان ملی کشور.

-4 حفظ توان خودی جهت ادامه فعالیتها و تداوم عملیات تولید و خدمات رسانی.

-5 سلب آزادی و ابتکار عمل از دشمن و ایجاد شرایط سخت و دشوار برای وی در صحنه عملیات.

-6 صرفهجویی در هزینههای تسلیحاتی و نیروی انسانی.

-7 افزایش آستانه مقاومت مردمی و قوای خودی در برابر تهاجمات دشمن.
-8 تجمیل هزینه بیشتر به دشمن از طریق وادار نمودن وی به تلف نمودن منابع محدود خود بر روی اهداف کاذب و فریبنده و سلب صرفه جویی قوا از وی.

-9 بالا بردن توان دفاعی کشور.

-10 توزیع ثروت، جمعیت و سرمایههای ملی در کل فضای سرزمینی کشور از طریق اعمال سیاست تمرکز زدایی، آمایش سرزمینی و پراکندگی زیرساخت های کلیدی و مراکز حساس و مهم تولیدی محصولات کلیدی(نیروگاهی، پالایشگاهی، صنعتی، نظامی، غذایی، آبرسانی و ...)

-11 ایجاد آمادگی های لازم برای مقابله با دشمن در شرایط تهدیدات نامتقارن.

-12 حفظ تمامیت ارضی، امنیت ملی و استقلال کشور. (صفوی، (13 :1385

-5 نقش پدافند غیرعامل در امنیت ملی

از هنگامی که انسانها بر آن شدند تا از دل کوهها و جنگلها بیرون آیند و در کنار هم به صورت دسته جمعی زندگی کنند، نیاز به امنیت را بیشتر احساس کردند. با نگاهی به تاریخ بشر، از آغاز تاکنون به نظر میرسد که این احساس و تقاضا برای امنیت همیشه مطرح بوده و بشر به گونههای مختلف سعی در تحصیل آن داشته است.

امنیت یک موضوع اجتماعی است و از پدیده های زندگی جمعی محسوب می گردد. به عبارت دیگر امنیت اغلب در ارتباط با پدیده ها و افراد دیگر معنا پیدا می کند. گذشته از این که بخش عمده ای از نگرانی های فرد، مربوط به محیط اطراف اوست و موضوع حفاظت از خویش در قبال آن تجلی می یابد.

در باب اهمیت امنیت و نقش آن در پیشرفت فردی و اجتماعی، همین بس که بدون امنیت هیچ برنامه ای قابل اجرا نیست یا حداقل دچار مشکل می شود. در سطح ملی، امنیت مفهومی فراتر از بقا و صیانت ذات کشور دارد. به عبارت دیگر ممکن است در یک زمان تمامیت ارضی استقالا و حاکمیت یک کشور را دستخوش آشوب و هراس و سردرگمی نماید. عدم احساس آرامشی که از این طریق به وجود می آید مهمترین مانه در مسیر حرکت کشور به سمت اهداف از پیش تعیین شده است. (مقام معظم رهبری : (1375

الف- مولفه های امنیت ملی از منظر پدافند غیر عامل

تمامی کشورهای دنیا در سیاست داخلی و خارجی خود و نیز افراد، گروه هاو احزاب موجود در کشورها بدون توجه به سلائق اختلاف فردی، گروهی، طبقاتی، سیاسی و اجتماعی در خصوص چهار مولفه مشروحه زیر اتفاق نظر دارند:

- حفظ جان و مال مردم

- حفظ تمامیت ارضی

- حفظ سامانه اقتصادی و سیاسی.

- حفظ استقلال و حاکمیت کشور

ب- اقدامات دفاع غیر عامل در حوزه امنیت ملی

اقدامات دفاع غیر عامل در سطوح نظامی و غیر نظامی، نقش موثر و اجتناب ناپذیری در هر یک از مولفه های امنیت ملی به شرح زیر ابقا می کند. (موحدی نیا: (70 :1385

-6 تعریف آمایش سرزمینی و محورهای اساسی آن

آمایش سرزمین به تنظیم رابطه میان انسان، فضا و فعالیت های انسان در فضا، به منظور بهرهبرداری منطقی از جمیع امکانات، علم و تجربه در طول زمان می پردازد که البته بررسی ها و مطالعات اولیه بیانگر کم توجهی نسبت به رعایت ملاحظات دفاعی- امنیتی در طرح های توسعه ای دولت می باشد و این در حالی است که ملاحظات امنیتی – دفاعی به عنوان یکی از اصول آمایش سرزمین در سیاست های نظام توسط مقام معظم رهبری به دولتمردان ابلاغ گردیده است. (چوخاچی زاده مقدم، (79 :1381

در حقیقت آمایش عبارت است از سازماندهی مطلوب فضا برای نیل به اهداف و راهبردهای جامع ملی است و در راستای تحقق آرمان های جامعه انجام می گیرد.

با عنایت به این که منظور از آمایش، تعیین چارچوب بلند مدت تنظیم برنامههای توسعه است و حکومت اسلامی به دنبال تحقق عدل و قسط در جامعه میباشد. پس از آمایش سازماندهی مطلوب فضا و ایجاد زمینه عدل و قسط است. این نیازها ممکن است در برگیرنده جنبههای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، دفاعی، امنیتی و علمی تکنولوژیک باشد. (گروه نویسندگان، (24 :1387

آمایش سرزمینی در واقع به دنبال بررسی و رفع مسائل و محورهایی است که اهم آنها عبارتند از:

- عدم توجه به ملاحظات دفاعی و امنیتی در برنامهریزیهای ملی و منطقهای.

- تمرکز سرمایه در مناطق خاصی از کشور.

- تخریب بخشی از منابع طبیعی و محیط زیست.

- قوم گرایی و مذهب گرایی.

- رشد انفجاری جمعیت در شهرها و مهاجرت بیرویه از مناطق روستایی.

- تمرکز توانمندیها و نوآوریها در شهرهای بزرگ.

- تشدید نابرابریها در سطح زندگی و شیوه معیشت شهرها. (همان: (2

-7 تقسیم بندی مناطق سرزمینی

اصولا مناطق را بر اساس نحوه عملکرد ارتباط بین اجزای اقتصادی داخل منطقه و همچنین یک پارچگی