بخشی از مقاله
چکیده
امروزه برای بیشتر سیاستگذاران توسعه روستایی مشخص شده است، زندگی بشر نیاز به سیاستگذاریهای مهندسی شده دارد. که در جهت تأمین خواستههای آن کاربرد داشته باشد؛ به طوری که میتوان ادعا کرد سیاستگذاریها به منزله جزیی از خاستگاه بشر است، لذا از دید رهبران و مدیران علیالاخصوص متخصصان و سیاستگذاران روستایی جایگاه والایی در رتق و فتق مسائل روستایی از گذشته داشته و دارند. از اینرو دین اسلام هم از ابتدا به عنوان دینی جامع، کامل و همه جانبهنگر به این امر خطیر راهنماییهای عالمانه و هدایتگر؛ آثار پر برکتی در این باره داشته است تا برنامهی زندگی مسلمانان را در جهت رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی تنظیم نماید.
تحقیق حاضر برای تبیین مباحث از نوع پژوهش کیفی؛ از لحاظ میزان درجهی کنترل توصیفی - تحلیلی و از نظر شیوهی جمع آوری اطلاعات مبتنی بر روش اسنادی با استفاده از تحلیل محتوا است. بنابراین این پژوهش در صدد پاسخ به سؤالی است که مفاهیم و احکام مرتبط با حقوق و قوانین اسلامی تا چه اندازه باعث پیشرفت و آبادانی روستاها شده است میپردازد؟ نتایج و یافتههای پژوهش نشان داد که موضوعات شرایع دینی و احکام فقهی مانند وقف، موات، مزارعه و مساقات و نیز بستههای سیاستگذاری چه بصورت قراردی یا ثبت عرفی نقش اجتناب ناپذیری بر پایداری روستاها دارند به طرزی که هر کدامیک از موارد نامبرده سعادتی برای ارتقاء پایداری اوضاع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی روستاییان است.
-1 مقدمه
اسلام یک دین مدنی است و همین مسأله به شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی سرعتی بی نظیر بخشیده است. به ویژه که احکام آن نقصی را که متعرض تفکر انسانی در مراحل پیشین بود، سد کرد و دستورالعملهایی با خود آورد که در هر زمان و مکانی کاربرد دارد. وجه تمایز فرهنگ و تمدن اسلامی در این است که منبعث از شریعت اسلام است. شریعتی که برای تمام ابعاد زندگی احکامی دارد و حرکت زندگی جامعه بر اساس آن بنا شده است.
دستورالعملها و قوانینی که انسان در طول تاریخ حیات خود برای رسیدن به "مدینه فاضله"در پی دستیابی به آن بود و به هیچ شکلی نتوانست به آن برسد. احکام اسلامی به مرور زمان و به سادگی با دیدگاههای انسان تناسب و همگونی پیدا کرد. به طوری که توانست اجتماع مسلمانان را به تکامل و ترقی برساند و این تکامل در برپایی روستاها نیز نمود پیدا کرد.
پس از اثبات این رویکرد که اسلام دینی همه جانبه و پویاست. ضرورت تدوین نظریه فراگیر توسعه اسلامی روستاها متناسب با شرایط روز اتفاق میافتد. در واقع شیوه توسعه روستاها بر اساس قواعد اسلامی بیشتر به فرایند رو به پیشرفت و تعالی انسان مسلمان توجه دارد و به بیان دیگر به فضای زندگی میاندیشد؛ از سوی دیگر آیین خاتم و شریعت پایدار، به حکم این که پس از آن تشریع دیگری نخواهد بود و اساسا سفره تشریع بر چیده شده و در پرتو اصول ثابت و پایدار برنامهریزی ادامه خواهد داشت باید از انعطاف و پویایی خاصی برخوردار باشد و با تمام چهرههای تمدن وفق دهد.
دین اسلام بر اساس فطرت انسان استوار است و خلقت ثابت انسان احکام ثابت و استوار را لازم دارد ولی در عین ثابت روح، قالبها و صورتها و لباسها، پیوسته در تحول و دگرگونی میباشند. یکی از قوانین مترقی و مفید و سودمند اسلام، سهیم کردن روستائیان در تولیدات کشاورزی و بازرگانی است، این هدف یا از طریق به رسمیت شناختن قراردادهای مانند مزارعه و مساقات حاصل میشود و یا از طریق واگذاری زمینهایی که از طریق وقف در اختیار دولت اسلامی قرار گرفته است. با توجه به اهمیت هر کدام از موضوعات مزارعه، وقف و مساقات و نیز احیای موات در بهبود شرایط زندگی روستائیان و به خصوص کشاورزان داشته است از این رو این پژوهش در صدد پاسخ به سؤالی است که مفاهیم و احکام مرتبط با حقوق و قوانین اسلامی تا چه اندازه باعث پیشرفت و آبادانی روستاها شده است میپردازد؟.
-2 بیان مسئله
امروزه برای بیشتر سیاستگذاران توسعه روستایی مشخص شده است، زندگی بشر نیاز به سیاستگذاریهای مهندسی شده دارد. که در جهت تأمین خواستههای آن کاربرد داشته باشد؛ به طوری که میتوان ادعا کرد سیاستگذاریها به منزله جزیی از خاستگاه بشر است و موضوع همواره در تمام نظامهای اجتماعی رعایت میشده است. اسلام نیز به عنوان کامل ترین دین الهی که برای بشریت آمده است از این مقوله استثناء نمیباشد و برای تمام ابعاد زندگی اجتماعی مسلمانان راهکارهایی قرار داده است. این رهنمودها و برنامهریزی در کالبد احکام اسلامی دمیده شده است که با مستقیم از سوی شارع نقل شده و یا برگرفته از سنت پیامبر که شامل قول فعل و تقریر است میباشد.
یکی از مواردی که لازم است در بنای جامعه نوین اسلامی مورد توجه و عنایت خاص قرار بگیرد، احیای سنتهای اسلامی است، سنتهایی که اگر به طور جدی در جامعه رایج شوند. قادرند بسیاری از مشکلات و مسائل جامعه را بدون دخالت قوه قهریه با تکیه بر انگیزه معنوی مردم حل کنند. از جمله این سنتها همان مواردی است که این پژوهش در صدد تبیین آن است و آن موارد عبارتند از مزارعه، مساقات، وقف و احیای موات به عنوان سنتهای اسلامی در زمینه پیشرفت اهداف اقتصادی دولت اسلامی میباشند ریشه در تاریخ اسلام داشته و با آن زاده شده و همراه آن رشد کرده است و به عنوان مثال اولین مشوق وقف شخص پیامبر اعظم - ص - بوده است و بعد از ایشان اهل بیت و خاندان آن حضرت و اصحاب و پیروان آنان به این عمل صالح اقدام کردهاند
اهمیت بحث تا بدانجاست که بدانیم موارد ذکر شده فوق از پیشینه تاریخی بس طولانی برخوردار بوده و کشور ما ایران اسلامی نیز از ثمرات این امور در طول تاریخ بی بهره نبوده است. هرکدام از امور فوق به خصوص وقف در سیره نبی مکرم اسلام - ص - و همچنین ائمه معصومین از جایگاه والایی برخوردار میباشد و توسط این بزرگان و نیز کتاب آسمانی، قرآن مبین کرارا بدان توصیه شده است.
به عنوان مثال وقف دارای اثرات و کارکردهای مختلفی میباشد از جمله کارکرد اجتماعی، کارکرد اقتصادی و کارکرد فرهنگی که اگر به این سه مقوله خوب پرداخته شود و نیازهای موجود در هر حیطه به خوبی پاسخ داده و برآورده شود جوامع به خصوص جامعه روستایی توسعهی چشمگیری خواهند داشت
بنابراین نقش مزارعه، مساقات، وقف و احیای موات در توسعه جامعه با ایفای نقشهای سهگانه اقتصادی، فرهنگی و زیستمحیطی مثال زدنی است به عنوان مثال در خصوص اهمیت موضوع وقف باید گفت که جامعه با مشکلات و معضلات متعددی روبه رو است که دولت به تنهایی قادر به رفع آنها نمیباشد و این خود مردم هستند که باید همت کنند و در رفع مشکلات با دولت همراه شوند و وقف بهترین عامل حل مشکلات، مخصوصا مشکلات اقتصادی خواهد بود و نیز باید اذعان داشت که وقف در رسیدن به تعادل اجتماعی، اقتصادی و پیشرفت فرهنگی کمک شایانی به جوامع میکند. در این راستا مقاله حاضر تلاش میکند به تبیین موارد فوق که از مختصات نظام حقوقی و اقتصادی اسلام تأثیر بسزایی در توسعه زندگی روستائیان داشته؛ بپردازد.
-3 روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش از نوع توصیفی است و شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانهای و مبتنی بر اسناد و مدارک میباشد و برخی از قسمتهای تحقیق نیز حاصل برداشت نگارنده از میان متون و شواهد موجود است. پس از جمع آوری اطلاعات، بر حسب شاخصهای اطلاعات، تجزیه و طبقهبندی شده و مطالب انتخاب شده مورد تجزیه و تحلیل محتوایی قرار گرفت.
-4 مبانی نظری تحقیق
معنای توسعه از نگاه جغرافیدانان عبارت است از: توسعه فرایند تغییراتی است که رشد اقتصادی مردم، تشدید کاربری زمین و بهرهبرداری از منابع طبیعی و همچنین یک نوع پیشرفت در شرایط زندگی و رفاه اجتماعی گروههای کم درآمد اجتماعی صورت میگیرد
روکس بروف از توسعهشناسان برجستهی بینالمللی نیز در این باره مینویسد: »اگر توسعه را افزایش توانایی در تغییر هدفدار ساختار اجتماعی تعریف کنیم، بر حسب این تعریف حرکت از وابستگی به خودکفایی، حرکت در جهت توسعهیافتگی است
گذشته از آن از نظر بانک جهانی - 1955 - توسعه روستایی راهبردی است که به منظور بهبود اقتصادی و اجتماعی گروه خاصی از مردم یعنی روستاییان فقیر طراحی و اجراء میشود - جمعه پور،. - 57:1389 واقعیت امر این است که توسعه روستایی نخستین گام به سوی توسعه ملی است و مهمترین عامل توسعه روستایی، بسترسازی لازم برای ارتقای توان و اشتیاق روستاییان برای تشکیل تعاونیهای تولیدی در مناطق روستایی، بر پایداری و سود آوری است
به طور کلی، تعاون میتواند به مثابه ابزاری برای بهبود کیفیت زندگی مردم در اجتماع تلقی گردد؛ هم از نظر اقتصادی و هم از نظر اجتماعی - اریکسون،. - 12 :2004 ساردف1 درخصوص توسعه پایدار روستایی معتقد است به فرآیند کمک به مردم روستایی از طریق اولویتبندی نیازهایشان، فعال نمودن آن و سرمایهگذاری در زمینهی ایجاد زیرساختها و ارائه خدمات اجتماعی، برقراری عدالت و برابری با توجه به ظرفیتهای محلی، رفتارهایی برخلاف همهی بی عدالتیهای گذشته و تضمین سلامتی و امنیت آنها به ویژه زنان تأکید میکند - دشتی و همکاران، . - 28:1388 از نظر ویلیامسون2 توسعه پایدار روستایی به هماهنگ کردن فعالیتها به صورت سازگار با طبیعت و نه در جهت تخریب آن مؤثر است میداند
پر واضح است از توسعه پایدار روستایی به عنوان یک فرایندی یاد میکنند که به ارتقاء همه جانبه حیات روستایی از طریق زمینهسازی و ترغیب فعالیتهای همساز با قابلیتها و تنگناهای محیطی به مفهوم عام آن تأکید میکنند
در مجموع میتوان دریافت که توسعه پایدار روستایی سرآمد تعاریفی است که تاکنون از توسعه شده است. توسعه پایدار روستایی رهیافتی برای توسعه است که در آن کارآیی و توسعه با هم تلفیق شدهاند، به گونهای که کارآیی متضمن استفاده بهینه از منابع، عدالت متضمن فقر زدایی و کاهش شکاف بین فقرا و ثروتمندان، و هدف از پایداری نیز معیشت با حفظ امرار معاش آینده از طریق حفظ منابع طبیعی باشد
-5 تدوین سیاستگذاریهای روستایی به مثابه ابزاری برای ارتقای توسعه پایدار روستایی ایران
مهمترین سیاستگذاریهایی که مورد توافق اکثر صاحبنظران در توسعه پایدار روستایی است بدان اشاره میگردد.
-1 -5 گسترش دانش بومی
اتخاذ سیاستهای دانش بومی زمینههای مساعدی را برای توسعه پایدار روستایی فراهم میآورد. بنا به نظر دویس4، دانش بومی را به پرهای پرنده تشبیه میکند، یعنی از زمانی که پرنده پر در میآورد، پرواز را میآموزد - دویس،. - 3:1993 دانش بومی مزیتهای فراوانی دارد که میتوان به شرح زیر آنها را بر شمرد: -1تسهیلگر برنامهریزی -2 ترکیب با دانش علمی -3 تسهیلگر روند برنامهریزی -4 آموزشگر برنامهریزی - رضوانی و همکاران، . - 172:1389 بر این اساس دانش بومی که برخاسته از گروه جغرافیایی هر روستا است میتواند راهبرد بسیار مناسب جهت رسیدن به توسعه پایدار روستایی باشد
-2-5 توانمندسازی روستایی
توانمندسازی در مقولهی تدوین سیاستگذاریهای روستایی یک بحث کیفی و ارتقائی است - کارگذار،. - 24:1392 توانمندسازی یعنی قدرتمند شدن روستاییان به لحاظ استفاده از ظرفیتها، همچنین توانمندسازی یعنی افزایش قدرت چانه زنی مردم با مؤسسهها و سازمانهای دولتی که عملکرد آنها بر زندگی مردم روستایی تأثیر دارد عملی سازد
خانم هالی افشار در هندوراس 4 عنصر کلیدی که در توانمندسازی مردم روستایی نقش ایفاء میکنند را بر میشمارد که عبارتند از : -1دسترسی به اطلاعات -2 درگیر شدن و مشارکت -3 مسئولیت پذیری و پاسخگویی و -4 ظرفیت سازمانهای محلی. برای اینکه فرایند توانمندسازی در روستاها اتفاق بیفتد نیز باید به موارد زیر توجه شود: آموزش واژگونسازی در آموزش، - دانش بومی- دانش رسمی - ، مدیریت توسعه - واژگونسازی در مدیریت و سبک آن -
در واقع چاشنی و موتور محرکه توانمندسازی برای توسعه پایدار روستایی با رویکرد سیاستگذاری عبارت است از توانمندیهای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، آموزشی، تکنولوژیکی و فرهنگی در راستای تغییر به سوی توسعه پایدار یاد میشود ؛ و اینکه توانمندسازی به عنوان هموار کردن راه مشارکت روستاییان برای دستیابی به اهداف مورد نظر است
