بخشی از مقاله
چکیده
اهمیت اقلیم و نقش آن در معماری مساکن و شهرها از زمان های قدیم و در طول تاریخ به دلیل اهمیت آن در آسایش و ایمنی و همچنین استفاده آسان از انرژی های طبیعی مورد توجه بوده است. طی سال های اخیر در پی صنعتی شدن شهرها و افزایش ساخت و ساز و اسکان در شهرها و همچنین استفاده آسان از انرژی های فسیلی و جدید، نقش اقلیم در معماری شهرها رو به کاهش نهاده است. امروزه علم معماری و اقلیم از علوم جدیدی است که به استفاده موثر و بهینه از مواهب طبیعی و توسعه پایدار شهری توجه دارد.
از این رو هدف اصلی پژوهش بررسی نقش معماری و جهت گیری ساخت و ساز مساکن قدیم و جدید شهر اراک و همچنین بررسی هماهنگی و تناسب معماری جدید با اقلیم شهر می باشد. بنابراین روش پژوهش توصیفی -تحلیلی بوده و از داده های اقلیمی 27 ساله شهر اراک با شاخص های زیست اقلیمی انسانی و زیست اقلیمی ساختمانی به همراه بررسی های میدانی استفاده شده است.
نتیجه پژوهش نشان می دهد که در معماری قدیم به تبع شرایط اقلیمی و به منظور استفاده حداکثری از انرژی های طبیعی و آسایش انسانی، جهت گیری ساختمان ها غالبا شرقی -غربی بوده است و در معماری جدید که تحث تاثیر فشار فزاینده جمعیت به منظور اسکان احداث شده اند، اغلب بصورت آپارتمانی بوده و نقش پارامترهای اقلیمی در ساخت و ساز و جهت گیری ساختمان ها رعایت نشده است. در پایان در راستای بهبود ساخت و سازهای آتی و لحاظ نمودن عامل اقلیم سرد و خشک منطقه اراک، پیشنهاداتی ارائه شده است.
-1 مقدمه
مفهوم معماری همساز با اقلیم اندیشه تازه ای نیست×؟ انسان همواره در طول تاریخ زندگی خود در پی به وجود آوردن شرایطی جهت آسایش و رفاه خود بوده است. بنابراین، خلاقیت و تجربه اش در طول دوران همواره راه حلهایی را پیش روی او نهاده است. در جهان طبیعت، وجود اقلیم های مختلف و طبقه بندی های متفاوت که هر یک بر مبنایی پایه گذاری شده اند، نشان از تنوع اقلیمی در نقاط مختلف جهان دارد که هریک از این اقلیم ها چه سرد و چه گرم دارای مشکلات و محاسنی می باشد و در این مسیر انسان خلاق به برقراری رابطه بین محیط طبیعی اطراف و مکان زندگی خود پرداخته است تا بتواند در مقابل این مشکلات راه حل منطقی بیابد و از موهبت های موجود کمال استفاده را ببرد. استفاده از انرژی های موجود در هر منطقه به یاری معماران آمده و روند استفاده از آنها در طول تاریخ متکامل تر شد
اما با بروز انقلاب صنعتی در بین جوامع صنعتی روند زندگی پیشرفت سریع و روزافزونی به خود گرفت، به گونه ای که استفاده از انرژی های فسیلی به سرعت جای استفاده از انرژی های طبیعی را گرفت. کمرنگ شدن عناصر و المان های مذهبی همراه با رشد طبقات مرفه و دنیاطلب، فردگرایی و تجمل گرایی، رقابت در فرم های جدید و بسیاری عوامل دیگر همگی از جمله محصولات این تحولات بودند. با گسترش بیشتر شهرها و توسعه صنعت و شهرنشینی و در نهایت با ظهور اتومبیل در عرصه شهرها، گونه شناسی معماری و بافت های شهری دچار تحولات بنیادین شد.
این امر هر چند با تأخیر، لیکن با همین ویژگی اما در غالب قرن حاضر پای به عرصه شهرهای ایرانی نهاد. تفکرات نوین و محصولات جدید صنعتی به همراه تحولات اساسی در نظام حکومتی کشور همگی از جمله عواملی بودند که تحولات کالبدی عمده ای را در معماری شهرهای ایران به همراه داشتند - احمدی منش، . - 1385 استفاده آسان و در دسترس بودن به عنوان مزایایی بود که در شهرهای مدرن سراسر جهان این روند را تسریع بخشی. اما به تدریج اثرات منفی این سوخت ها از جمله آلودگی هوا به عنوان معضل اساسی مطرح شد و از طرفی، تجدیدناپذیر بودن این سوخت ها باعث شد که صاحب نظران به فکر چاره بیفتند و بنابراین روند صرفه جویی در مصرف و کنترل دقیق مصرف انرژی در ساختمان به عنوان یکی از مسائل ضروری و طراحی ساختمان هایی که با طبیعت و اقلیم سازگار و متناسب باشند، مورد توجه قرار گرفت.
شهر اراک که در ابتدا به قلعه سلطان آباد شهرت داشت، در دوره قاجاریه - 1191-1195ه.ش - و بنا به ضرورت های امنیتی شکل گرفت - سلیمانی، . - 209 :1372 بارزترین تمایز شهر جدید سلطان آباد با اکثر شهر های کهن ایران، ساخت و سازمان کالبدی فضایی غیر ارگانیک آن در دوره اول حیات شهر بوده است زیرا این شهر در شهر در بدو تاسیس به شکل قلعه ای نظامی با تمام اجزا و عناصر شهر یکجا طراحی و در زمینی مستطیل شکل به طول 850 متر و عرض حدود 600 متر با طرح شطرنجی و با الهام از ساخت شهر های دوره اسلامی بنا گردیده است.
اجزا و عناصر آ ن با یکدیگر توازن و تعادل داشت و به لجاظ معماری، هماهنگ با اقلیم منطقه و تا حدودی متناسب با ویژ گیهای فرهنگی و تاریخی مردمانی بود که از هشت قلعه فوق الذکر به شهر جدید کوچ داده شده بودند
طی چند دهه اخیر پیکره اغلب شهرهای ایران به تبع صنعت گرایی و مدرنیزاسیون تقیلیدی دستخوش تحولات وسیعی قرار گرفت. این اقدام نه تنها اصول شهرسازی بومی را دگرگون نمود بلکه الگوهای معماری را نیز تحت تاثیر خود قرار داد.
شهر اراک از جمله شهرهایی است که از اواسط دهه چهل شمسی، در راستای تمرکززدایی از تهران و اجرای مصوبه منع استقرار صنایع و آلاینده در شعاع 120 کیلومتری تهران، مورد توجه قرار گرفت و صنایع بسیاری در حاشیه جنوب شرقی آن مستقر شدهاند. این اقدام در تحولات سریع شهر اراک موثر بوده است؛ بطوریکه جمعیت آن از 71.925 نفر در سال 1345 به 484212. نفر و مساحت آن از 454 هکتار به 4981 هکتار در سال 1390 افزایش یافته است. به عبارتی جمعیت6/7 برابر و مساحت شهر10/9 برابر شده است که اثرات کالبدی-فضایی آن را می توان در بسیاری از جنبه های ساخت و سازانه مشاهده نمود. اگر معماری بومی و سنتی در تطابق و تعادل کامل با اقلیم و مصالح محلی بر پا می گشت، ولی در معماری جدید کمتر اثری از انها می شود.
-2 شالوده نظری و شاخص های پژوهش
شرایطی که تبادل حرارتی بین بدن انسان و محیط به گونه ای صورت پذیرد که تعادل حرارتی بین بدن و محیط برقرار شده و دمای پوست در حدود 32 درجه سانتیگراد ودرون بدن 37 درجه سانتیگراد ثابت بماند، شرایط آسایش نامیده می شود. به عبارت دیگر شرایط آسایش مجموعه شرایطی است که انسان در آن شرایط از نظر حرارتی احساس آسایش می کند. در شکل گیری شرایط آسایش انسان از دیدگاه اقلیم، چهارعنصر نقش عمده ای دارد. این عناصر عبارتند از دما، رطوبت، باد و تابش .
در بین این عناصر دما و رطوبت تاثیر بیشتری در سلامت و راحتی انسان دارند و به همین علت بیشتر مدل های سنجش آسایش انسان بر پایه این دو عنصر استوار شده است .دمای هوا نقش عمده ای در تبادل حرارتی به شکل جابجایی دارد .رطوبت نسبی هوا نیز در تبادل حرارتی به صورت تبخیر مؤثر است.
امروزه مطالعات ارزیابی اقلیم فیزیولوژیک، در رابطه با درجه احساس آسایش یا عدم آسایش در مناطق مختلف به عنوان اوپن پایه و اساس بسیاری از برنامه ریزی های عمران ناحیه ای بویژه در زمینه مسایل شهری و سکونت گاهی قرار گرفته، نتایج حاصل از این گونه امکانات در اسکان بشر در مناطق جدید و توسعه سکونتگاه های موجود بهره برداری می شود. طی کوشش های دهه های گذشته شاخص های بیوکلیمایی تدوین گردیده است که بر اساس آن می توان شرایط احساس آرامش را تأمین کرد، با توجه به اینکه فعالیت روزمره انسانمعمولاٌ در دو نوع فضا ی یاد شده ضروری است. لذا در ذیل به بررسی و معرفی معیارهای تأمین آسایش در داخل و خارج ساختمان پرداخته می شود.
شاخص های آسایش خارج بنا - بیوکلیمای انسانی -
منظور از فضای آزاد یا خارجی فضایی است که به طور مستقیم با شرایط و عناصر آب و هوایی ارتباط دارد. در چنین فضایی، عناصر مختلف اقلیمی از قبیل تابش آفتاب، دمای هوا، رطوبت، جریان هوا و بارندگی به طور مستقیم بر انسان تأثیر می گذارد و تنها عامل جدا کننده بدن انسان از شرایط محیطی، نوع لباس و میزان فعالیت اوست .در این تحقیق به منظور بررسی وضعیت حرارتی هوای آزاد از نظر آسایش انسان و تعیین اهمیت تأثیر هریک از عناصر اقلیمی در شرایط حرارتی فضای باز از روش های ترجونگ، بیکر و جدول بیوکلیماتیک الگی استفاده شده که در ذیل به معرفی آنها پرداخته می شود.
شاخصهای ترجونگ
شاخص ترجونگ یکی از معتبرترین روشهای تقسیم بندی بیوکلیمای انسانی - زیست-اقلیم - محسوب می شود،چرا که از کلیه فاکتورهای مهم اقلیمی یعنی تابش،دما،رطوبت،باد و ساعت های آفتابی که مجموعه شرایط حرارتی بدن انسان را در فضای باز کنترل می کند یک جا استفاده شده است.
شاخص بیکر
بیکر - - 1972 به تهیه نقشه تحریکات بیوکلیمایی کشور آلمان پرداخته که از اعتبار جهانی برخوردار است. زیر بنای ارزیابی و تهیه نقشه تحریکات بیوکلیمای مستلزم تسلط بر اطلاعات هواشناسی و استفاده از تجارب پزشکی است .عوامل مختلف اقلیمی بر روی ارگانیسم انسان تأثیر م ی گذارند که عکس العمل های انسان نسبت به آنها متناوب است .از این رو ارزیابی صحیح از دامنه تحریکات بیوکلیمایی آنگاه مسیر است که تحلیلی دقیق از بابت واکنش های ارگانیسم در دست باشد . این مطالعات به وسیله پزشکان انجام شده و استرستهای اقلیمی را در سه گروه تحریک، فشار و آسایش تقسیم نموده اند.
