بخشی از مقاله
چکیده:
وضعیت کنونی حاکم بر شهرستان مشهد بیانگر تخلیه جمعیت نواحی روستایی کمتوان به سود نواحی پرتوان یعنی مادرشهر مشهد، حاشیه و روستاهاي مجاور میباشد. در این فرآیند نامطلوب، مقصد مهاجرت ابتدا روستاهاي پیرامون مشهد و سپس حاشیه و شهر مشهد-که فاقد زیرساختهاي اجتماعی، اقتصادي کافی است- میباشد. نتیجه آن، تخلیه روستاها، افزایش جمعیت حاشیهنشین و فشار بیشتر بر ساختار ناتوان شهر مشهد، افزایش آسیبهاي اجتماعی، اقتصادي و زیستمحیطی خواهد بود. از این رو مطالعه حاضر به بررسی وضعیت مهاجرت و عوامل مؤثر بر آن در سکونتگاههاي روستایی شهرستان مشهد میپردازد.
روش تحقیق این پژوهش توصیفی- تحلیلی میباشد و ابزار تحقیق نتایج سرشماري عمومی نفوس و مسکن طی سالهاي 1365- 1385 و پرسشنامه آبادي در 41 روستاي نمونه است. متغیر وابسته تحقیق موازنه جمعیت و متغیرهاي مستقل؛ فاصله تا مادرشهر مشهد، اشتغال و سطح برخورداري از 6 نوع خدمت میباشد. بررسیها نشان میدهد بر اساس موازنه 20 ساله جمعیت، %70 روستاهاي شهرستان مشهد در سال 1385 مهاجرفرست بودهاند، همچنین عمده جمعیت روستایی در بخشهاي محدودي از شهرستان یعنی شمال شرق و شمال غرب مادرشهر مشهد متمرکز میباشد
نتایج حاصله از آزمون همبستگی بیانگر این مطلب است که با کاهش فاصله از مادرشهر مشهد، موازنه جمعیت روندي افزایشی به خود میگیرد. این امر به دلیل وجود فرصتهاي شغلی در بخش غیرکشاورزي یعنی صنعت و خدمات در روستاهاي مجاور مادرشهر مشهد میباشد. همچنین برخورداري از امکانات خدماتی تأثیر چندانی بر نگهداشت جمعیت روستایی شهرستان مشهد نداشته است. در مجموع شرایط موجود حاکی از عدم تعادل فضایی در سطح شهرستان مشهد میباشد.
تعریف مسأله
در حال حاضر بیش از نیمی از جمعیت استان خراسان رضوي در شهرستان مشهد متمرکز گردیده است، این امر به دلیل وجود قطب جمعیتی، اقتصادي، فرهنگی و مذهبی شرق کشور یعنی شهر مشهد در این شهرستان می باشد که در سطح ملی و فراملی، ایفاي نقش می نماید.
همچنین %85 جمعیت شهرستان مشهد در مادرشهر مشهد و حاشیه آن متمرکز و تنها %15 جمعیت در نواحی روستایی شهرستان و 4 شهر کوچک آن پراکنده می باشد، طی 30 سال گذشته - دهه هاي - 1355-85، در هر دهه به طور متوسط بیش از 500 هزار نفر1 به جمعیت شهر مشهد اضافه شده است.
این امر بیانگر رشد شتابان مادرشهر مشهد و توزیع بسیار نامتوازن و تمرکزگرایانه جمعیت و منابع در سطح استان و شهرستان و شکل گیري ساختارهاي معیوب و نابسامان اقتصادي و اجتماعی در مشهد و روستاهاي پیرامون مادرشهر می باشد. به گونه اي که طی سالهاي اخیر بر اثر روند رو به تزاید مهاجرت به مشهد، شاهد شکل گیري هسته هاي جمعیتی نامتجانس، ناهمگن و محدوده هاي اسکان غیر رسمی تحت عنوان »حاشیه« می باشیم. در حال حاضر مشهد بالاترین میزان حاشیه نشینی را در کل کشور به خود اختصاص داده و بیش از 820 هزار نفر – معادل ⅓ جمعیت مشهد-2 در حاشیه این مادرشهر ساکن اند.
بر اساس مطالعات اکتشافی مقدماتی اغلب روستاهاي شهرستان مشهد و شهرهاي کوچک آن - طرقبه، شاندیز، رضویه و ملک آباد - مهاجرفرست می باشند، این در حالی است که برخی دیگر از روستاهاي شهرستان، بر خلاف روند عمومی، مهاجر پذیر بوده و از رشد جمعیتی نسبتاً مطلوب برخوردارند. علاوه بر این وجود شهر مشهد با جاذبه هاي فراوان مسأله را پیچیده تر می کند.
به طوري که برخی از روستاها در فاصله بسیار کم نسبت به مشهد، با رشد بی رویه و انفجاري جمعیت رو به رو بوده و شرایط خاص یافته اند. بر اساس سرشماري عمومی نفوس و مسکن سال 1385 تعداد 11 سکونتگاه روستایی در فاصله کمتر از ده کیلومتري شهر مشهد با جمعیت بیش از 5000 نفر - ازجمله قلعه خیابان با بیش از 25000 نفر و طرق با بیش از 23000 نفر جمعیت٣ - در مجاورت مادرشهر مشهد، در معرض پیوستن به مشهد هستند.
لازم به ذکر است که در سال 1385، %30 جمعیت روستایی شهرستان مشهد در %97.7 روستاهاي شهرستان - عمدتاً روستاهاي کمتر از 2500 نفر - پراکنده بوده اند، حال آنکه %70 جمعیت روستایی شهرستان مشهد در %2.3 روستاها - عمدتاً روستاهاي بیش از 2500 نفر - در فاصله کمتر از ده کیلومتري شهر مشهد ساکن بوده اند، این مساله به وضوح تخلیه جمعیتی روستاهاي کم توان را به نفع نواحی پرتوان مجاور شهر مشهد نشان می دهد.
در این تخلیه جمعیتی، مقصد مهاجرت ابتدا روستاهاي پیرامون مشهد و سپس حاشیه و شهر مشهد - که فاقد زیرساختهاي اجتماعی، اقتصادي کافی است - می باشد، و نتیجه آن، گسترش حجم جمعیت حاشیه نشین، فشار بیشتر بر ساختار ناتوان شهر مشهد، افزایش آسیبهاي اجتماعی و اقتصادي و ... خواهد بود، بنابراین ادامه این روند باعث :
- تخلیه جمعیتی روستاهاي کم توان به نفع مناطق به ظاهر پرتوان و تشدید عدم تعادلهاي فضایی و ناپایداري هاي اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی در نواحی مختلف شهرستان.
- تمرکز جمعیت در محدوده هاي خاصی از شهرستان - بویژه در محدوده خدماتی، حاشیه و حریم مادرشهر مشهد -
٢ . مدیر بافت هاي فرسوده و حاشیه شهر شهرداري مشهد
٣ . مرکز آمار ایران، سرشماري عمومی نفوس و مسکن، .1385 بدیهی است که در حال حاضر برخی از این سکونتگاههاي روستایی مانند قلعه خیابان -شهرك باهنر- به مشهد پیوسته اند.
- تمرکز جمعیت روستایی در بخشهاي محدودي از شهرستان - شمال شرق و شمال غرب - یا دهستانهاي طوس و تبادکان در بخش مرکزي.
- بهره برداري جمعیت از توانهاي بخش هاي محدودي از شهرستان و در نتیجه افزایش ناپایداري اقتصادي، اجتماعی و زیست محیطی و تشدید عدم تعادلهاي فضایی.
- گسترش محدوده هاي حاشیه نشین شهري در اثر توسعه بی برنامه روستاهاي پیرامونی مادرشهر مشهد.
- تغییر بخش تولیدي اقتصاد روستایی به بخش مصرفی و ... خواهد شد.
بنابراین با توجه به مسائل مطرح شده به جرأت می توان گفت که عمده روستاهاي شهرستان در معرض خطر تخلیه جمعیتی قرار دارند و تعداد کمی در مجاورت مادرشهر مشهد مهاجرپذیرند. با توجه به اینکه عمده روستاهاي مهاجرپذیر در فاصله 10 کیلومتري مادرشهر مشهد قرار گرفته اند، لذا به نظر می رسد عملکرد مستقل آنها جاذب جمعیت نبوده ، بلکه به دلیل استقرار در حوزه نفوذ مستقیم مادرشهر مشهد - به عنوان سکوي پرتاب به مادرشهر مشهد - جاذب جمعیت می باشند. بنابراین عدم تعادل هاي فضایی در سطح شهرستان مشهد و تشدید آن در دهه هاي اخیر، ایجاب می نماید که مطالعه حاضر به بررسی وضعیت مهاجرت در سکونتگاههاي روستایی شهرستان مشهد و عوامل موثر بر آن بپردازد.
با توجه به مسائل مطروحه بالا که مبتنی بر مطالعات اکتشافی تحقیق می باشد، می توان سئوالات تحقیق را بدین صورت مطرح کرد:
- وضعیت مهاجرت در سکونتگاههاي روستایی شهرستان مشهد چگونه است؟
- وضعیت مهاجرت در سطح دهستانها و بخش هاي شهرستان مشهد چگونه است؟
- آیا ارتباطی بین خدمات رسانی و ماندگاري جمعیت در نواحی روستایی شهرستان وجود دارد؟
- آیا ارتباطی بین فاصله با مادرشهر مشهد و وضعیت مهاجرتی سکونتگاههاي روستایی وجود دارد؟ فرضیات تحقیق با توجه به کلیه مسائل مطرح شده در طرح مسأله فرضیات تحقیق به شرح ذیل ارائه می گردد:
- به نظر می رسد اغلب سکونتگاههاي روستایی شهرستان مشهد با موازنه منفی جمعیتی روبه رو هستند.
- به نظر می رسد دهستانها و بخش هاي مختلف شهرستان مشهد شرایط مهاجرتی متفاوتی دارند.
- به نظر می رسد ارائه خدمات تاثیر چندانی بر ماندگاري جمعیت نواحی روستایی ندارد.
- به نظر می رسد با کاهش فاصله تا مشهد به دلیل وجود فرصت شغلی بیشتر، موازنه جمعیتی روستاها افزایش می یابد.
