بخشی از مقاله
تحليل پايداري شهري در سکونتگاه هاي غيررسمي نمونه موردي: اراضي نهدره شهر مشهد
چکيده
با مطرح شدن توسعه پايدار و لزوم توجه به همه ابعاد وجودي شهر به عنوان پايههاي توسعه پايدار شهري ، مشکل حاشيه نشيني وارد مرحله جديدي در مطالعات شهرسازان و برنامهريزان شهري گرديد.
حاشيه نشيني يک پديده اجتماعي است و اين پديده اختصاص به عصر فعلي نداشته و ريشه در ادوار و اعصار گذشته دارد که هم در کشورهاي توسعهيافته و هم در کشورهاي در حال توسعه وجود داشته و دارد؛ و تنها تفاوت آن در کشورهاي توسعهيافته با کشورهاي در حال توسعه، از حيث ريشههاي تاريخي به وجود آورنده آن و رفتار کالبدي و اجتماعي آن مي باشد. شهر مشهد به صورت گسترده اي با اين معضل مواجه است . مناطق حاشيهاي بصورت پهنههايي ، اطراف شهر را احاطه کرده و رشد قارچ گونه اين مناطق همچنان ادامه دارد، بنحوي که مسائل و مشکلات فراواني را به همراه آورده است . شناخت ويژگي هاي کالبدي، اجتماعي ، اقتصادي، جمعيتي و زيست محيطي اين محدوده ها مي تواند کمک بسيار مهمي در راستاي اهداف توسعه پايدار شهري نمايد. پژوهش حاضر با روش توصيفي - تحليلي و جمع آوري داده ها بصورت اسنادي و ميداني به بررسي تبعات سوء ناشي از حاشيه نشيني به عنوان يکي از معضلات بزرگ زندگي شهري در محدوده حاشيه نشين نهدره شهر مشهد بعنوان نمونه موردي ميپردازد که امروزه بصورت عاملي در جهت رشد بيبرنامه شهر مشهد و پائين آمدن سطح کيفي زندگي ، مخدوش نمودن چهره شهر و از همه مهم تر دور شدن برنامههاي آتي شهر بر مبناي توسعه پايدار مطرح است .
واژه هاي کليدي: حاشيه نشيني، توسعه پايدار، اراضي نهدره ، شهر مشهد
١- مقدمه
از عوامل عمده ايجاد ناپايداري در مناسبات شهري به ويژه در کشورهاي در حال توسعه، گونهاي شهرنشيني با مشکلات حاد موسوم به اسکان غيررسمي است که بنا به مشاهدات جهاني ، در حال گسترش فزاينده است . اينگونه سکونتگاه ها هر چند جلوه اي از فقر را نمايان ميسازد، بازتاب کاستيها و نارسايي هاي سياست هاي دولت و بازار رسمي نيز محسوب ميشود. [١]
توسعه روزافزون جامعه شهري ، متأثر از رشد بيرويه جمعيت و مهاجرت ، به ساخت و سازهاي بدون برنامهريزي و گسترش مهار نشدني شهرها - مخصوصا محدوده هاي حاشيه نشين - منجر شده و تغييرات زيادي در ساخت فضايي آن ها بوجود آورده است که لزوم هدايت آگاهانه و طراحي فضاي زيست مناسب براي اين محدوده ها را به دنبال دارد. [٢]
سکونتگاه هاي غيررسمي بازتاب و نمادي از فقر شهري تلقي ميشوند که بازتاب گسترش فقر شهري را ميتوان در گسست کالبدي پاره اي از نواحي مسکوني از پيکره کل شهر و در چارچوب کاهش ميزان برخورداري از خدمات شهري ، اجتماعي، کيفيت سکونت و از سوي ديگر به حاشيه رانده شدن و انزواي اجتماعي پاره اي از گروه ها در اينگونه سکونتگاه ها مشاهده کرد.[٣] از سوي ديگر با رشد سريع جمعيت جهان و تمرکز آن در شهرها، مفهوم توسعه پايدار شهري به عنوان مؤلفه اساسي تأثيرگذار بر چشم انداز بلندمدت جوامع انساني مطرح گرديد.[۴] به نظر مي رسد مفهوم توسعه پايدار به خوبي با اهداف و مقاصد شهرسازي نوين سازگار باشد و شهرسازي بتواند به عنوان وسيله مؤثري براي تحقق اهداف پايداري ، از آن استفاده کند.[۵]
مهمترين مسئلهاي که مطرح است ، برشمردن نقاط حاشيهاي شهرها بعنوان يکي از عوامل اصلي ايجاد کننده ناپايداري در شهر مي باشد.
بر اين اساس ، با توجه به پيچيدگي ذاتي شهرها و ابعاد مختلف تأثيرگذاري آن ها، شناخت عوامل اصلي و کليدي براي دستيابي به پايداري شهري و به تبع آن نقاط حاشيه نشين شهري، اجتناب ناپذير به نظر ميرسد. با توجه به توسعه فيزيکي سال هاي اخير در محدوده نهدره شهر مشهد، علاوه بر بحران هاي زيست محيطي، مسائل و ناپايداريهاي اجتماعي، اقتصادي و عملکردي از قبيل پراکنش نامناسب کاربري هاي خدماتي و امکانات شهري در اين محدوده را به دنبال داشته است . از اين رو براي رسيدن به پايداري در شهرها، شناخت ابعاد مختلف پايداري شهري در محدوده ضروري به نظر مي رسد.
بنابراين در پژوهش حاضر سعي بر آن شده است که با شناخت ويژگيهاي محدوده نهدره شهر مشهد بر اساس ابعاد سهگانه فيزيکي - کالبدي، اجتماعي - فرهنگي و اقتصادي پايداري شهري و شاخص هاي منتخب شده براي هر يک (شکل شماره ١)، به اهداف زير دست يافت :
- جلوگيري از رشد بي رويه و بدون برنامه شهر در بخش حاشيه نشين آن
- ارتقاي سطح کيفي زندگي
- ارتقاي سطح بهداشت عمومي و سلامتي
- نابودسازي منبع و مرکز انحرافات و کجرويهاي اجتماعي
- ريشهکني اعتياد
- ارتقاي سطح امکانات آموزشي و رفاهي و سطح سواد و تحصيلات
- استانداردسازي سطح تراکم جمعيتي
- ساماندهي سيماي نامطلوب شهري در محدوده نهدره
شکل ١: شاخص هاي منتخب در ابعاد سهگانه پايداري شهري
٢- روش تحقيق
روش تحقيق در اين پژوهش ، توصيفي - تحليلي و نوع آن کاربردي ميباشد. در مورد روش نمونهگيري نيز به ٢٨٥ واحد مسکوني به صورت تصادفي مراجعه گرديد که پس از حذف موارد بدون جواب و يا خالي از سکنه، غيرواقعي و يا نامعتبر بودن و يا ناقص بودن پاسخ ها، تعداد ٢١ پرسشنامه حذف و بقيه يعني ٢٦٤ پرسشنامه به عنوان پرسشنامههاي معتبر مورد استفاده قرار گرفتند.
٣- چارچوب نظري
٣-١- تعاريف و مفاهيم مربوط به حاشيه نشيني
اسکان غيررسمي در متون تخصصي علوم مربوط به اجتماع و شهر، با عنوان هاي ديگري چون حاشيه نشيني ، اسکان خودروي، اسکان نابهنجار يا نابسامان ، آلونک ، زاغه و اصطلاحاتي از اين دست نيز خوانده شده است . در تبيين کلي اين پديده کالبدي، اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي شهري، به علل ساختاري، مانند نابرابري در فرصت ها، توزيع منابع ثروت و درآمد در جامعه اشاره مي شود که در فرآيند توسعه به شکل هاي عدم تعادل هاي منطقهاي، شهري و روستايي ظهور کرده است . [۶]
زاغهنشيني و حاشيه نشيني داراي نقاط تشابه و تمايزي است و بيشترين تداخل معاني در زاغهنشيني و حاشيه نشيني به وقوع مي پيوندد. زاغهنشيني به لحاظ زماني نسبت به حاشيه نشيني عمر زيادتري دارد و از لحاظ مکاني زاغهها مي توانند در همه نقاط شهر پراکنده شوند، در حالي که حاشيه نشيني عمدتا در زمين هاي حاشيه شهر که فاقد نظارت قانوني بوده اند، شکل مي گيرد. از نظر ريشه جمعيتي ، در ترکيب جمعيت حاشيه نشين سهم مهاجران روستايي بسيار زياد است .
اصطلاح سکونتگاه غيرقانوني بوسيله کشورهاي غربي آغاز شده است .
ليکن کاربرد آن براي سکونتگاه هاي غيررسمي در دنياي سرمايهداري و ارائه تصوير جديدي از آن باعث تغيير روش هاي مقابلهاي و دشمني جويانه به روش هاي حمايتي گرديد.
٣-٢- بررسي سابقه حاشيه نشيني در ايران و جهان
پديده حاشيه نشيني به مفهوم امروزين آن ، در کشورهاي پيشرفته جهان به وجود آمده و با صدور برنامههاي اقتصادي اينگونه کشورها زير عنوان برنامههاي رشد و توسعه در کشورهاي در حال توسعه گسترش يافت . پيامد رشد صنعتي کشورهاي غربي، بروز مسائل و مشکلات اجتماعي فراواني بود که يکي از آن ها، حاشيه نشيني است . مناطق صنعتي فعال به عنوان قطب هاي جاذب جمعيت ، به فراخواني نيروي کار از نقاط مختلف کشور خويش و يا ديگر کشورهاي جهان پرداخته و مازاد جذب نشده اين نيروها را در سکونتگاه هاي نامناسب و يا سرپناه هايي سرهم بندي شده در نقاطي به خصوص از شهر، گرد هم آوردند و در اين راستا حاشيه نشيني چهره خويش را آشکار ساخت . [٨]
اجتماعات آلونکي در ايران که در دهههاي گذشته به آن ها گودنشيني ميگفتند، براي اولين بار پس از جنگ جهاني دوم در تهران پاي به عرصه نهادند. اما رشد خيره کننده چنين اجتماعاتي به اواسط دهه ٤٠ شمسي بازميگردد. امروزه در اکثر شهرهاي بزرگ ايران مخصوصا شهرهايي که رشد جمعيتي بسيار بالايي دارند، اسکان غيررسمي و حاشيه نشيني پديده اي متداول است که فرايند رشد آن سر باز ايستادن
ِ
ندارد. پي بيني ميشود چنانچه شرايط اقتصادي به شکل کنوني ادامه يابد، در آينده اي نزديک شمار ساکنان اجتماعات غيررسمي از چندين ميليون نفر فراتر رفته و چهره شهرها را دگرگون کنند. اين امر در کنار روستايي شدن حاشيه شهرها، مسائل جدي و گوناگوني را فراروي مديريت شهري کشور قرار خواهد داد که از ابعاد اجتماعي ، سياسي و فرهنگي گوناگوني برخوردار است . [٩]
٣-٣- عوامل مؤثر در ايجاد حاشيه نشيني
با توجه به مباحث مطرح شده ، مي توان عوامل مؤثر در ايجاد حاشيه نشيني را به شرح زير عنوان نمود:
١. توزيع ناعادلانه و نامتوازن منابع ثروت و درآمد بين مناطق شهري و روستايي
٢. گسترش فقر و بيکاري در محي هاي روستايي
٣. مهاجرت هاي بيرويه روستاييان به شهرها
.۴ گسترش ناهمگون و شتابان شهرها
۵. عدم پاسخگويي ظرفيت شهري به نيازهاي مهاجران
۶. وجود باندهاي نامشروع قدرت ، ثروت و بورس بازي زمين
٧. عدم جذب مهاجران در نظام اقتصادي - اجتماعي شهر
٨. عدم توانايي جهت تأمين فضاي مناسب اسکان و رانده شدن آن ها به حاشيه شهرها [٨]
٣-۴- الگوهاي مقابله با حاشيه نشيني
در زمينه مقابله با حاشيه نشيني الگوهاي زيادي توسط محققان کشورهاي متعدد در دهههاي مختلف بيان گرديده است . در جدول زير ويژگي ها و نتايج حاصل از بکارگيري هر يک از الگوهاي مقابله با حاشيه نشيني مطرح شده است .
بررسي روند تاريخي فوق نشان دهنده تمايل بشر به بهبود شرايط زندگي به ويژه در شهرها و گام نهادن در راستاي اهداف توسعه پايدار شهري مي باشد.
در مجموع مي توان گفت ، هر يک از کشورهاي جهان ، راه حل هاي متفاوتي را با توجه به شرايط اقتصادي و اجتماعي محلات حاشيه نشين و سطح توسعه کشور خود بکار گرفتهاند.
در کشور ما - ايران - نيز راهبردهاي متعددي توسط کارشناسان و صاحب نظران مسائل شهري ارائه گرديده است که از آن جمله مي توان به احداث کمربند سبز به منظور تحديد حدود شهر و تصويب قوانيني که به طور مستقيم يا غيرمستقيم مانع گسترش سکونتگاه هاي غيررسمي گردد، اشاره نمود.
٣-۵- مفهوم توسعه پايدار
توسعه پايدار مفهومي است که در سال هاي اخير به عنوان يک مسئله جهاني به آن نگريسته شده است اما تاکنون تعريف جامعي از توسعه پايدار ارائه نگرديده است . از جمله تعاريفي که در توسعه پايدار استفاده مي شود، تعريفي است که در کميسيون برتلند ارائه شده که عبارتست از: ”توسعهاي که بتواند نيازهاي کنوني را بدون از دست دادن تواناييهاي نسل آينده در تأمين نيازهايشان ايجاد کند.“ [١١] در سال هاي اخير با توسعه مفهوم شاخص رفاه در تعريف پايداري شکل تازه اي بر اساس جهت يابي پايداري بوسيله آلن آتيکسون ترسيم شده است . در اين مفهوم ، توسعه پايدار داراي چهار جهت اصلي طبيعت ، اقتصاد، جامعه و رفاه مي باشد. [١٢]
٣-۶- محور و هدف توسعه پايدار
از دهه ١٩٧٠ تاکنون ، يعني طي نزديک به چهار دهه گذشته نظريهها، مدل ها، تحقيقات و مقالات زيادي در خصوص توسعه پايدار شهري ارائه شده است که به زعم نويسندگان آن ها، در مجموع توسعه پايدار حول محورهاي زير دور ميزند:
- ارتقاي کيفيت زيست شهري از جمله بخش هاي اکولوژيک ، فرهنگي ، سياسي ، تأسيساتي ، اجتماعي و اقتصادي .
- ارتقاي سلامت اجتماعي و محيط زيستي بلندمدت شهري .
- کاربري فشرده با کارآيي - يعني محي هاي اطراف شهري را با توسعه شهري - ناپايدار نسازيم و مصرف نکنيم .
- کاربري هاي مناسب و رعايت استاندارد (از قبيل تراکم شهري مناسب ، فضاي باز مناسب ، توجه به مقياس انساني در شهر، اتومبيل کمتر - دسترسي بيشتر).
- کارآيي در استفاده از منابع و آلودگي کمتر و مواد زائد کمتر
- در واقع برنامهريزي براي منابع (از جمله احياي سيستم هاي طبيعي، مسکن و محيط زندگي خوب ، اکولوژي اجتماعي سالم - سلامت اجتماعات انساني در شهر، اقتصاد پايدار، مشارکت مردم ، حفظ فرهنگ و درايت محلي). [١٣]
٣-٧- توسعه پايدار شهري
الگوي شهر پايدار ميتواند در شکل هاي مختلف و بي شماري بسته به تاريخ منطقه، فرهنگ ، پايه اقتصادي، اقليم ، محيط و سياست ها نمود پيدا کند. اصولا پايداري بايد روي اهداف انساني به عنوان هسته اصلي هر راهکار توسعه شهري تأکيد نمايد. به واسطه اينکه فشار نهايي در موضوع کارآيي يک شهر، متوجه کيفيت سکونتگاه هاي انساني آن است . [١٤]
توسعه پايدار شهري برآيندي از ترکيب عوامل مختلف اجتماعي ، اقتصادي، کالبدي و محيطي است که تنها زماني که بين اين عوامل پيوندي متناسب شکل بگيرد، ميتواند برقرار شود. سهم فضاي کالبدي و فيزيکي شهر که بر اساس ترکيبي از کاربري زمين ، کيفيت هاي زيست محيطي و حمل و نقل تعريف ميشود، در ارتباط با حيات شهري، عناصر اجتماعي و اقتصادي و سازمان شهري ، تعيين کننده پايداري فضاي شهري است . با عنايت به تعاريف ارائه شده از توسعه پايدار، ميتوان توسعه پايدار شهري را بدين شکل تعريف نمود: بهبود و ارتقاي کيفيت زندگي در يک شهر، شامل مؤلفههاي اکولوژيکي، فرهنگي، سياسي، مؤسساتي، اجتماعي و اقتصادي بدون اينکه باري بر دوش نسل هاي آينده گذارده شود. باري که حاصل کاهش يک سرمايه طبيعي و ديون مازاد محلي است . برنامهريزي شهري در ارتباط متقابل با هر يک از اين عوامل و عناصر شکل دهنده فضاي شهري بايد بتواند تناسبي موزون را ايجاد کند که در جهت تعادل و سازگاري باشد. در اين صورت ، عملا سيستم شهري در جهت توسعه پايدار عمل کرده است . [١۵]
امروزه شهرسازان و برنامهريزان شهري با توجه به معضلات شهري به سراغ پايداري شهرها رفته و خواهان رسيدن به توسعه پايدار شهري هستند. بنابراين در مرحله اول با ارائه برنامههايي براي از بين بردن مشکلات شهري و در مرحله دوم با استفاده از مشارکت هاي مردمي جهت آگاهي از مشکلات شهري براي رسيدن به اهداف توسعه پايدار شهري و بهبود شرايط زيست محيطي در شهرها گام نهاده اند.
۴-محدوده مورد مطالعه
اراضي نهدره (منطبق بر طرح ساماندهي اراضي نهدره ) وسعتي در حدود ٨٠ هکتار از ناحيه ٣ منطقه ٩ شهرداري مشهد (حد فاصل بلوار آب و برق و صياد شيرازي و به موازات بلوار ٨ شهريور) را در برميگيرد. (شکل شماره ٢) اين محدوده طبق سرشماري رسمي اداره آمار ايران در سال ١٣٨۵، جمعيتي بالغ بر ١۵٠٠٠ نفر را در خود جاي داده است . جمعيت محدوده نهدره در حال حاضر در حدود ١٧٠٠٠ نفر تخمين زده ميشود.
