بخشی از مقاله
چکیده
امروزه با توجه به رشد سریع شهرنشینی و مهاجرت بیرویهی روستاها به مناطق شهری، مسائل و مشکلات فراوانی به وجود آمده است. بنابراین توجه به روستاها و برنامهریزی جهت کاهش مهاجرتهای روستا- شهری نقش به سزایی در توسعهی این مناطق ایفا مینماید. هدف از پژوهش حاضر، سطح بندی توسعه سکونتگاههای روستایی با توجه به شاخصهای اقتصادی و اجتماعی میباشد. جامعه آماری تحقیق شامل مناطق روستایی بالای 30 خانوار بخش مرکزی شهرستان نجفآباد میباشد. آمارها و اطلاعات مورد نیاز از طریق روش کتابخانهایی و میدانی گردآوری شده و با روش توصیفی- تحلیلی و کمی با استفاده از شاخصهای اولیه و ترکیبی در ابعاد اقتصادی و اجتماعی تحلیل شده اند.
برای سنجش سطوح توسعه یافتگی روستاها از مدل تاکسونومی عددی استفاده شده است. در نهایت، با بهرهگیری از سیستم اطلاعات جغرافیایی توزیع فضایی سطوح توسعه روستاها مشخص شده است. روستاهای این منطقه با توجه به مقدار fi که بین 0,8931 تا 0,9077 میباشد از 1 تا 7 رتبهبندی گردید؛ نتایج تحقیق نشان میدهد که تمامی روستاهای این منطقه تقریبأ از شرایط توسعه برخوردار میباشد. روستای فیلور با 0,9077 fi در پائینترین سطح و روستای جوزدان با fi 0,8931 با توجه به شاخصهای اقتصادی و اجتماعی دارای اولویت بهتر و دارای شرایط برخوردار میباشد.
.1 مقدمه
دستیابی به توسعه در هر سطحی و با هر هدفی که باشد، نیازمند برنامهریزی اصولی، کارآمد و اجرای دقیق آن است. لذا برای انجام برنامههای مختلف اقتصادی – اجتماعی، تدوین راهکارهای توسعه، موفقیت در برنامهریزی و طرح های اجرایی، بررسی و شناخت توانها، کمبودها و تعیین سطح توسعه یافتگی نواحی و سکونتگاهها براساس مجموعهای از شاخصهای برتر، ضرورتی اجتنابناپذیر است. در واقع، شناخت توانها و امکانات موجود در هر منطقه، به برنامهریز این امکان را میدهد تا براساس نیازها و شرایط خاص منطقه، جهت و راهکارهای توسعه منطقه را مشخص نماید و برنامهای هماهنگ و متناسب با شرایط منطقه ارایه دهد.
از این جهت و به منظور تنظیم برنامههای متناسب با شرایط و امکانات نواحی، با هدف کاهش نابرابریهای منطقهای، شناخت و درک تفاوتهای موجود میان مناطق و نواحی مختلف امری ضروری است - تقوایی و نوروزی آورگانی، . - 61-60:1386 از طرفی، پیشبرد امر توسعه جز با استمرار مدیریتی هوشمندانه و همهجانبه مقدور نیست و برنامهریزی به عنوان مجموعهای از تدابیر تنظیم شده، ابزار اصلی چنین مدیریتی است و گویی پیشرفت آن مترادف است با تسهیل و تسریع روندتوسعه - آسایش، 1374، . - 9 بررسی شاخصهای عمدهی اقتصادی، اجتماعی و... در سطوح مختلفخصوصاً، ناحیهای هم معیاری مناسب در جهت تعیینجایگاه نواحی است.
هم نیازمند اعمال ملاحظات خاص در سطح ناحیهای و تعیین شرایط سازگاری و انطباق ملی - ناحیهای است - حکمتنیا و موسوی، 1383، . - 102 در این راستا، بهرهگیری از روشهای مناسب که توانایی ترکیب شاخصهای متعدد را داشته باشد، برای ساماندهی فضاهای جغرافیایی بسیار حایز اهمیت است - طاهرخانی، 1386، . - 62 مدلهای مختلفی برای اولویتبندی اقتصادی - اجتماعی سکونتگاههای روستایی وجود دارد که در این پژوهش با استفاده از مدل تاکسونومی عددی روستاهای منطقهی مورد مطالعه مورد ارزیابی و سطحبندی قرار میگیرد تا جهت برنامهریزی توسعه مورد توجه واقع گردد.
-1-1 بیان مسأله
روستا کهنترین شکل سکونتگاه بشری و روستانشینی یکی از قدیمیترین شیوههای زندگی اجتماعی بشر است. توجه به روستا و روستا-نشینی در جهان از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا این نوع از سکونتگاههای بشری به عنوان اجتماعات پایه نقش اساسی در شکلگیری و شکوفایی جوامع وتمدنها داشته است - جمعه پور، 1385، . - 1 طبق نتایج سرشماری سال 1385 هنوز بیش از 30 درصد جمیت کشور در روستاها زندگی میکنند. دستیابی به توسعه پایدار در هر سطحی و با هر هدفی باشد،
نیازمند برنامهریزی اصولی و کارآمد و اجرای دقیق آن است. لذا برای انجام برنامههای مختلف اقتصادی – اجتماعی تدوین راهکارهای توسعه، موفقیت در برنامهریزی و طرحهای اجرایی، بررسی و شناخت توانها، کمبودها و تعیین سطوح توسعه یافتگی نواحی و سکونتگاهها براساس مجموعهایی از شاخصهای برتر ضرورتی اجتناب ناپذیر است. در واقع شناخت توانها و امکانات موجود هر منطقه به برنامهریزان این امکان را میدهد که بر اساس نیازها و شرایط خاص هر منطقه، جهت و راهکارهای توسعهی منطقه را مشخص نمایند و برنامهایی هماهنگ و متناسب با شرایط منطقه ارائه دهند. از این جهت و به منظور تنظیم برنامههایی متناسب با شرایط و امکانات نواحی، با هدف کاهش نابرابریهای منطقهایی، شناخت و درک تفاوتهای موجود میان مناطق و نواحی مختلف امری ضروری است - تقوایی، نوروزی، آورگانی، . - 61-60 :1386
در این راستا بهرهگیری از روشهای مناسب که توانایی ترکیب شاخصهای متعدد را داشته باشد برای ساماندهی فضاهای جغرافیایی بسیار حائز اهمیت است. رتبه و وضعیت خدمات اقتصادی - اجتماعی در نواحی جغرافیایی - شهرستانها و... - همیشه ثابت نیستند، بلکه تابع شرایط زمانی، مکانی و تحولات اقتصادی – اجتماعی قرار میگیرد، عواملی از قبیل، تحولات اقتصادی، شرایط سیاسی، فرهنگ، تکنیک، جابهجاییهای جمعیتی، شرایط اقلیمی، مخاطرات طبیعی و... بر شاخصهای اقتصادی – اجتماعی هم از نظر کمی و هم از نظر کیفی تاثیر میگذارد. اثرات این تحولات از مباحث جالب در علوم برنامهریزی و جغرافیا میباشد - طاهر خانی، 1386، . - 62
برای حصول به جامعهای منطبق با نیازهای امروزین یک جامعه توسعه یافته، راهی جز استفاده و بکارگیری جدی امکانات و استعدادهای انسانی، اقتصادی و فرهنگی وجود ندارد. به نظر میرسد موانعی که برای تحقق توسعه و بهبود وضع جامعه روستایی ظاهر میشود،غالباً مبتنی بر اندیشهها و برداشتهای نادرست است. در مناطق روستایی کشور چالشهایی چون فقدان فرصتهای شغلی، عدم وجود سازوکارهای مناسب مشارکتی، مشخص نبودن وظایف دستگاههای متولی توسعه و عمران روستایی و نابرابری میان شهر و روستا اگر چه مورد شناسایی قرار گرفته و فهرست طولانی از مشکلات توسط محققان مطرح گردیده، اما تاکنون به طورسیستماتیک و همه جانبه نسبت به اولویتبندی و طبقهبندی آنان اقدامات اساسی صورت نپذیرفته است.
بدین منظور تحقیق حاضر بر آن بوده تا با شناخت و بررسی شاخصهای اقتصادی و اجتماعی روستاهای بخش مرکزی شهرستان نجفآباد، روستاها در اقتصادی، اجتماعی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و نهایتأ اولویتبندی گردد. در این پژوهش سعی شده است به این سوالات پاسخ داده شود که: وضعیت سطوح توسعه یافتگی اقتصادی – اجتماعی سکونتگاههای شهرستان با توجه به جمعیت هرمکان چگونه است؟
آیا همه سکونتگاهها وضعیت توسعهیافتگی اقتصادی یا اجتماعی یکسان دارند؟ کدام یک از سکونتگاهها از نظر خدمات اقتصادی – اجتماعی وضعیت بدتری دارد؟ اینها تنها بخشی از موضوعاتی است که تحلیل فضایی اطلاعات گردآوری شده میتواند راهبردهای مفید را در پیشروی برنامهریزان قرار دهد. هدف کلی این پژوهش سنجش سطح نسبی توسعه یافتگی روستاهای شهرستان نجفآباد و نیز رتبه بندی آنها از نظر میزان برخورداری یا محرومیت از امکانات و تسهیلات مختلف است. تحقیق حاضر میکوشد تا با در نظر گرفتن اهداف مورد نظر، خطوط توسعه فضایی پایدار، در سکونتگاههای روستایی شهرستان را اولویتبندی و مشخص کند، تا از این رهگذر، بتوان برنامهریزیهای توسعهی روستایی را بهبود بخشید و از این طریق بستر و زمینهای برای برنامهریزان منطقهای و مسئولین مربوطه جهت تعدیل این نابرابریها فراهم آورد.
-2-1 مواد و روشها
روشها و مدلهای مختلفی برای سنجش سطح برخورداری و میزان توسعه یافتگی مناطق وجود دارد.، که از آن جمله میتوان به مدل تاکسونومی عددی و... اشاره نمود. در این تحقیق، به منظور تعیین سطوح توسعه نیافتگی روستاهای بخش مرکزی شهرستان نجفآباد از روش تاکسونومی عددی که از روشهای رایج سطحبندی است، استفاده شده است. این تحقیق پس از تعیین روستاهای کمتر توسعه یافته به دنبال ارائه پیشنهادهایی به منظور بهبود روستاهای مذکور از نظر توسعه یافتگی است تا به واسطهی اجرایی شدن نکات ارائه شده، شاهد کاهش اختلاف سطوح توسعه در مراکز جمعیتی شهرستان نجفآباد باشیم.
-1-2-1معرفی متغیرها و شاخصهای تحقیق
-2-2-1 مدل تاکسونومی عددی
آنالیز تاکسونومی برای طبقهبندیهای مختلف در علوم به کار برده میشود. نوع خاص آن تاکسونومی عددی است که بنا به تعریف ارزیابی عددی شباهتها و نزدیکیها بین واحدهای تاکسونومیک و درجهبندی آن عناصر به گروههای تاکسونومیک میباشد؛ همچنین روشی است که یک مجموعه را به زیرمجموعههای کم و بیش همگن تقسیم کرده و یک مقیاس قابل قبول برای بررسی و سنجش میزان توسعه یافتگی نواحی در اختیار برنامهریزان قرار میدهد - آسایش، . - 106 : 1376 برای بررسی سطح توسعه یافتگی در شهرستان مورد مورد مطالعه با توجه به جدول - - 2-1 شاخصهای اقتصادی و اجتماعی انتخاب گردید و پس از طی مراحل مختلف و با توجه به جدول سرمشق توسعه، رتبهی روستاها مشخص گردید.
مرحلهِی:1 تشکیل ماتریس دادهها:
در این مرحله، میانگین و انحراف معیار را به دست میآوریم:
